Σχετικά με το άρθρο:
“Εξέλιξη του γένους στις Ινδο-Ευρωπαϊκές γλώσσες”

Αν ενδιαφέρεστε για τη δημοσιευμένη έκδοση του άρθρου, ορίστε (σε pdf, σε δική-μου μετάφραση στα ελληνικά):

(Για το αρχικό στα αγγλικά, δείτε εδώ.)

Αλλά αν ενδιαφέρεστε να μάθετε τί διαπραγματεύεται το άρθρο, καλύτερα να διαβάσετε το “concrete”, παρακάτω. (Τα “concretes” που παραθέτω σε ορισμένα άρθρα εξηγούν σε κοινή και κατανοητή γλώσσα τα περιεχόμενα των δημοσιεύσεών μου· αντίθετα με το “abstract” του άρθρου, ο σκοπός του οποίου είναι να μπερδέψει τον αναγνώστη, και να πείσει την επιτροπή κριτών οτι ο συγγραφέας παίζει στα δάχτυλα τα “ακαδημαϊκολέζικα”.)

Concrete

Η ιδέα της συγγραφής αυτού του άρθρου μου πέρασε απ’ το νου όταν ήμουν ακόμα μεταπτυχιακός φοιτητής, κι άκουσα τον επιβλέποντα καθηγητή-μου να με παρακινεί να διαβάσω μια δημοσίευση των Lera Boroditsky και Lauren A. Schmidt, με τίτλο “Sex, Syntax, and Semantics”. Ο καθηγητής-μου έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη σεξιστική γλώσσα (ανάμεσα σε μυριάδες άλλα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα που έχει), και πιστεύει πως πολλές Ινδο-Ευρωπαϊκές γλώσσες, με την εξαίρεση της αγγλικής, είναι απελπιστικά σεξιστικές. Μ’ αυτό εννοεί (ελπίζω να μην αλλοιώνω εδώ τις ιδέες-του) πως το γραμματικό γένος είναι τόσο στενά συνυφασμένο με τα ουσιαστικά και τις αντωνυμίες σ’ αυτές τις γλώσσες, που το να παράγει κανείς μια φράση “μη σεξιστική”, δηλαδή απαλλαγμένη από αναφορές στο φύλο, είναι συχνά αδύνατο. Για παράδειγμα, στα αγγλικά μπορούμε να πούμε “the doctor” («ο/η γιατρός»), κι αυτή είναι μια μη-σεξιστική περιγραφή ενός προσώπου, γιατί δεν μας λέει αν ο/η γιατρός είναι άντρας ή γυναίκα. Αλλά στα ελληνικά, λόγου χάρη, πρέπει να πούμε «ο γιατρός» αν ο γιατρός είναι άντρας, ή «η γιατρός» (ή και «η γιατρίνα») αν είναι γυναίκα· είμαστε υποχρεωμένοι να αποκαλύψουμε το φύλο του/της γιατρού — δεν υπάρχει τρόπος να παραμείνουμε “σεξιστικά ουδέτεροι” στα ελληνικά.

Ο καθηγητής-μου μου ζήτησε να διαβάσω το άρθρο των Boroditsky & Schmidt επειδή πίστευε πως υποστήριζε κάποιες από τις ιδέες-του. Με άλλα λόγια, του άρεσε. Εγώ το διάβασα, αλλά δεν μου άρεσε. Το πρώτο πράγμα που με προδιέθεσε αρνητικά ήταν ο σέξυ τίτλος-του: “Sex, Syntax, and Semantics”, ενώ στην πραγματικότητα δεν γινόταν καμιά μνεία σε syntax στο άρθρο. Προφανώς ο τίτλος ήταν επίτηδες “πιασάρικος”, με τα τρία S και το ελαφρώς ρυθμικό-του μοτίβο (1-2-3 συλλαβές). Αυτό το ερμήνευσα σαν φτηνό κόλπο: αν έχεις κάτι να πεις, πες-το στο περιεχόμενο του άρθρου-σου, μην επιχειρείς να παγιδεύσεις την προσοχή του αναγνώστη με τίτλους “πιασάρικους” μεν, αλλά που (μέρος-τους τουλάχιστον) είναι άσχετοι με τις ιδέες-σου. Αλλά ένας δεύτερος, και πολύ πιο σημαντικός λόγος, ήταν οτι διαφωνούσα με το περιεχόμενο του άρθρου. Ιδού γιατί:

Οι Boroditsky & Schmidt ισχυρίζονται κάπου στο άρθρο-τους οτι οι γηγενείς ομιλητές Ινδο-Ευρωπαϊκών γλωσσών όπως γαλλικών, ιταλικών, ισπανικών, γερμανικών, κλπ., οι οποίες έχουν τυπικό γένος,⁽¹⁾ σκέφτονται με όρους άρρεν/θήλυ (και περιστασιακά και ουδέτερο, αν η γλώσσα το επιτρέπει) όταν φαντάζονται αντικείμενα, επειδή τα ουσιαστικά αντικειμένων σ’ αυτές τις γλώσσες έχουν γραμματικό γένος που είναι αρσενικό ή θηλυκό (ή ουδέτερο). Για παράδειγμα, όταν ο Έλληνας ομιλητής λέει “η πόρτα” (και ο Ιταλός “la porta”, και ο Ισπανός “la puerta”, και ο Ρώσος “дверь”, κλπ.), οι άνθρωποι αυτοί ενεργοποιούν την έννοια “θήλυ” (και ίσως “γυναίκα”) στο νου-τους, γιατί η “πόρτα” σ’ εκείνες τις γλώσσες είναι θηλυκού γένους. Παρόμοια για ουσιαστικά αρσενικού γένους.

Πολύ ωραία. Μέχρι εδώ δεν είχα καμιά αντίρρηση, γιατί αυτό ακούγεται λογικό, αν και όχι τόσο ενδιαφέρον. Εννοώ οτι “η πόρτα” είναι θηλυκού γένους, η έννοια “θηλυκό γένος” σχετίζεται με την έννοια “θήλυ” (όχι μόνο στα ελληνικά αλλά και στις γλώσσες που προανέφερα), το “θήλυ” με το “γυναίκα”, οπότε το ένα νόημα φέρνει το άλλο. Οι ψυχολόγοι έχουν δείξει με πανέξυπνα πειράματα οτι όταν σκεφτόμαστε μια έννοια, οι έννοιες που σχετίζονται μ’ αυτήν ενεργοποιούνται στο νου-μας, που σημαίνει όχι οτι σκεφτόμαστε υποχρεωτικά “γυναίκα!” ενσυνείδητα, αλλά ενεργοποιούμε την έννοια υποσυνείδητα. (Και μη βιαστείτε να διατυπώσετε την ένσταση οτι δεν αισθάνεστε την έννοια “γυναίκα” ενεργοποιημένη όταν λέτε “η πόρτα”, γιατί στο υποσυνείδητο δεν έχουμε ενσυνείδητη πρόσβαση.) Λέω πως αυτό δεν είναι τόσο ενδιαφέρον γιατί είναι ευρέως γνωστό: η έννοια “πόρτα” ενεργοποιεί υποσυνείδητα διάφορες άλλες έννοιες, όπως “ξύλο” (το υλικό από το οποίο φτιάχνονται συνήθως οι πόρτες), επομένως και “δέντρο”, ακόμα και “δάσος”, “ορθογώνιο”, “ανοίγω/κλείνω”, “χόρτα” (μέσω απλής ομοιοκαταληξίας με το “πόρτα”), κι ένα σωρό άλλα νοήματα, ένα των οποίων είναι το “γυναίκα”. Βέβαια όσο πιο απομακρυσμένη είναι μια έννοια από την αρχική, τόσο πιο μικρή ενεργοποίηση λαμβάνει.

Αλλά οι Boroditsky & Schmidt είπαν κάτι πιο ενδιαφέρον. Ισχυρίστηκαν οτι αντιλαμβανόμαστε μια σύμφυτη αρρενωπότητα ή θηλυκότητα στα αντικείμενα, ανεξάρτητα από τη γλώσσα που μιλάμε. Και γι’ αυτό το λόγο, έκαναν τις ακόλουθες δύο ενδιαφέρουσες προβλέψεις: (1) Οτι οι Ινδο-Ευρωπαϊκές γλώσσες θα πρέπει να δείχνουν μια κάποια συμφωνία στις εκχωρήσεις γένους στα ουσιαστικά, και (2) οτι οι ομιλητές της αγγλικής που δεν είχαν προηγούμενη γνώση ξένων γλωσσών, όταν τους ζητηθεί ν’ αποφασίσουν ένα γένος — αρσενικό ή θηλυκό — σε ουσιαστικά, θα πρέπει να συμφωνούν όχι μόνο μεταξύ-τους, αλλά και με τις εκχωρήσεις γένους στις Ινδο-Ευρωπαϊκές γλώσσες που έχουν τυπικό γένος (όπως τα ισπανικά, γερμανικά, ελληνικά, κλπ.).

Έτσι ξεκίνησα να εξετάσω αυτές τις προβλέψεις. Για την πρόβλεψη (1), αυτό που βρήκα ήταν οτι οι Ινδο-Ευρωπαϊκές γλώσσες πράγματι δείχνουν σχετική συμφωνία στις εκχωρήσεις γένους, αλλά αυτό μπορεί να εξηγηθεί όχι μέσω κάποιας υποτιθέμενης αίσθησης φύλου σε αντικείμενα μεταξύ των ανθρώπων παγκοσμίως,⁽²⁾ αλλά μέσω της εξέλιξης των γλωσσών στο χρόνο: αν υποθέσουμε οτι υπήρξε μια προγονική “Πρωτο-Ινδο-Ευρωπαϊκή” γλώσσα που εκχωρούσε γένη στα ουσιαστικά αντικειμένων (αυθαίρετα από τη δική-μας σκοπιά, αλλά ορθολογικά από τη σκοπιά εκείνων των ομιλητών, ίσως βάσει μιας ανιμιστικής θεώρησης του κόσμου), και οτι αυτή η γλώσσα εξελίχθηκε και διακλαδίστηκε ξανά και ξανά, δίνοντας το δέντρο των συγγενειών που παρατηρούμε σήμερα στις Ινδο-Ευρωπαϊκές γλώσσες, τότε οι εκχωρήσεις γένους σε ουσιαστικά εξελίχθηκαν παράλληλα και άλλαξαν αυθαίρετα (διότι δεν υπάρχει εγγενής και αντικειμενικός λόγος για να εκχωρηθεί αρσενικότητα ή θηλυκότητα στα αντικείμενα, αντίθετα με τον ισχυρισμό των Boroditsky & Schmidt). Αυτό ακριβώς είναι κι εκείνο που παρατήρησα: για παράδειγμα, τα ισπανικά και τα πορτογαλικά δείχνουν πολύ μεγάλη συμφωνία στις εκχωρήσεις γένους σε ουσιαστικά γιατί είναι και οι δύο γλώσσες της υπο-οικογένειας των Λατινογενών γλωσσών, και σχετικά πρόσφατοι απόγονοι κοινού απογόνου της λατινικής· αλλά τα ισπανικά και τα ολλανδικά δείχνουν μια πιο απόμακρη συμφωνία, γιατί ο κοινός πρόγονός τους είναι πιο παλιός, κι ενώ τα ισπανικά ανήκουν στην υποοικογένεια των Λατινογενών, τα ολλανδικά ανήκουν στην υποοικογένεια των Γερμανογενών. Παραπέρα, τα ισπανικά και τα ρωσικά (Σλαβική γλώσσα) δείχνουν ακόμα πιο απόμακρη συμφωνία, γιατί ο κοινός πρόγονός τους είναι ακόμα πιο αρχαίος· και ούτω καθεξής, με αυτό το μοτίβο να παρατηρείται σε όλα τα ζεύγη των 14 γλωσσών που εξέτασα (αλβανικά, γαλλικά, γερμανικά, ελληνικά, ιρλανδικά, ισλανδικά, ισπανικά, ιταλικά, κουρδικά, ολλανδικά, πολωνικά, πορτογαλικά, ρωσικά, και σερβο-κροατικά).

Όσο για την πρόβλεψη (2), απέτυχε παταγωδώς να επαληθευτεί: σύμφωνα με τα δεδομένα που συλλέχθηκαν, αν και οι μονογλωσσικοί γηγενείς ομιλητές της αγγλικής (Αμερικανοί κολλεγιακοί φοιτητές) συμφωνούν αρκετά καλά μεταξύ-τους στον τρόπο με τον οποίο εκχωρούν αρσενικότητα ή θηλυκότητα σε ουσιαστικά (αντικείμενα, αφηρημένες έννοιες, ζώα, κλπ.), διαφωνούν κατ’ ουσία με κάθε άλλον ομιλητή Ινδο-Ευρωπαϊκής γλώσσας στον κόσμο. Το να συμφωνούν μεταξύ-τους είναι αναμενόμενο, γιατί συμμερίζονται την ίδια κουλτούρα, οπότε όταν τους ζητείται να φανταστούν ένα ουσιαστικό σαν αρσενικό ή θηλυκό, κάνουνε συσχετισμούς της αρρενωπότητας με τη δύναμη, τα ρωμαλέα χαρακτηριστικά, το μεγάλο μέγεθος, κλπ., άρα λένε οτι πράγματα όπως το σφυρί, το πιστόλι, ο βράχος, η βροντή, ο θυμός, η δύναμη, ο πόλεμος, η επανάσταση, η επίθεση, ο σκύλος, ο λύκος, το λιοντάρι, η αρκούδα, κλπ., είναι αρσενικού γένους·⁽³⁾ αντίθετα, συσχετίζοντας τη θηλυκότητα με τη χάρη, την ομορφιά, το μικρό μέγεθος, την ηρεμία, την εύθραυστη κράση, κλπ., λένε οτι πράγματα όπως η βροχή, το λουλούδι, ο έρωτας, η φιλία, η ευτυχία, η λύπη, η γάτα, η πεταλούδα, το πουλί,⁽⁴⁾ κλπ., είναι θηλυκού γένους. Αλλά όπως εξηγείται στο άρθρο, αυτές οι επιλογές αντιτίθενται σε όλες τις άλλες Ινδο-Ευρωπαϊκές γλώσσες, δείχνοντας μόνο μια αμυδρή ιδέα συσχετισμού — αποτέλεσμα που δεν μας επιτρέπει να συμπεράνουμε πως υπάρχει κάτι σαν παγκόσμια αντιληπτή αρρενωπότητα ή θηλυκότητα στα αντικείμενα.

Περισσότερες λεπτομέρειες στο άρθρο. Καλή διασκέδαση!

Σημειώσεις (με κλικ στον αριθμό μεταφέρεστε πίσω στο κείμενο):

(1) Οι γλώσσες έχουν τυπικό γένος αν εκχωρούν γένος στα ουσιαστικά αυθαίρετα. Για παράδειγμα, στα ελληνικά η πόρτα είναι θηλυκού γένους, ο τοίχος αρσενικού, και το πάτωμα ουδέτερου. Γλώσσες όπως τα αγγλικά λέμε οτι έχουν φυσικό γένος, γιατί τα άψυχα αντικείμενα σχεδόν πάντα εκχωρούνται στο ουδέτερο γένος (“it”), ενώ τα έμβια αρσενικού φύλου εκχωρούνται στο αρσενικό γένος (“he”) και τα έμβια θηλυκού φύλου στο θηλυκό γένος (“she”). (Υπάρχουν μόνο λίγες εξαιρέσεις και ασυνέπειες, όπως όταν χρησιμοποιείται το “she” για μια βάρκα, πλοίο, ή χώρα· ή το “he” για ορισμένα ζώα άγνωστου φύλου, όπως μια αρκούδα, ένα λύκο, κλπ.)

(2) Στο κάτω-κάτω, η έννοια “γένος” είναι πιο γενική απ’ αυτό που παρατηρούμε στις Ινδο-Ευρωπαϊκές γλώσσες: άλλες γλώσσες του κόσμου δημιουργούν τελείως διαφορετικές κατηγορίες, όπως βάζοντας όλα τα φυτά σε μια κατηγορία, όλα τα μεταλλικά αντικείμενα σε άλλη, όλες τις θεϊκές οντότητες σε μια τρίτη, κ.ο.κ., και κάθε μια απ’ αυτές τις κατηγορίες αποτελεί ένα γένος — γίνεται σύντομη ανασκόπηση αυτής της ιδέας στην εισαγωγική ενότητα του άρθρου. Οπότε δεν μπορεί να ισχύει οτι οι άνθρωποι έχουν κάποια καθολική (παγκόσμια) αίσθηση αρρενωπότητας και θηλυκότητας.

(3) Προσέξτε όμως πόσα απ’ αυτά τα ουσιαστικά είναι θηλυκού γένους στα ελληνικά!

(4) Σ’ αυτά τα παραδείγματα έχουμε όντως πολλά θηλυκά ουσιαστικά, αλλά αυτό οφείλεται στο οτι στα ελληνικά οι αφηρημένες έννοιες είναι κατά κανόνα θηλυκού γένους, (χαρακτηριστικό που συμμεριζόταν και η λατινική γλώσσα, και που το μετέδωσε στις απογόνους-της).