Πόσο μεγάλο είναι το Σύμπαν

Παρόλο που το παρακάτω κείμενο γράφτηκε με ακροατήριο κατά νου τους εφήβους που πρωτοέρχονται σε επαφή με στοιχειώδεις γνώσεις αστρονομίας, πιστεύω πως θα φανεί ενδιαφέρον και στους “μεγάλους”. Ιδιαίτερα αν αυτοί οι “μεγάλοι” πάσχουν είτε (1) από κατάθλιψη, είτε (2) από μεγαλομανία. Ο λόγος είναι οτι όταν κανείς αντιλαμβάνεται το πόσο αστρονομικά μικρή, πόσο ασύλληπτα τιποτένια είναι η ανθρώπινη ύπαρξη, τότε στην περίπτωση (1) καταλαβαίνει οτι ο κόσμος παραείναι τεράστιος για να αποτελούν τα ψυχολογικά-του προβλήματα σημαντικό κομμάτι αυτού που ονομάζουμε πραγματικότητα· και στην περίπτωση (2) μπορεί ίσως — λέμε, ίσως! — να υποπτευθεί οτι όλα αυτά τα “σπουδαία” και τα “μεγάλα” πράγματα που προσπαθεί να φτιάξει, είναι ένα τίποτα, ένα μηδενικό· κι οτι ο ίδιος, ως μηδενικό κι αυτός, πολύ απέχει από του να αποτελεί το κέντρο του σύμπαντος. Αλλά, ας σταματήσουμε εδώ τις εισαγωγές και το κατηχητικό σχολείο, κι ας μπούμε κατευθείαν στο ψητό.

1. Το πλανητικό-μας σύστημα

Φανταστείτε οτι ο Ήλιος είναι σαν μια μπάλα του μπάσκετ. Πόσο μεγάλη είναι τότε η Γη; Και πόσο μακριά από αυτή τη μπάλα του μπάσκετ βρίσκεται η Γη-μας;

Μια τυπική μπάλα του μπάσκετ έχει διάμετρο 24,3 εκατοστά. Ο Ήλιος έχει διάμετρο ένα εκατομμύριο τριακόσιες εννενηνταδύο χιλιάδες χιλιόμετρα. (Το έγραψα ολογράφως για να φαίνεται πιο εντυπωσιακό.) Η Γη έχει μέση διάμετρο 12.742 χλμ. Αν ο Ήλιος, με τα 1.392.000 χιλιόμετρά του, συρρικνωθεί σε μια μπάλα του μπάσκετ, τότε η Γη συρρικνώνεται... (κάντε τη μέθοδο των τριών...)

...σε ένα κεφαλάκι της καρφίτσας! Καθώς θα έχει διάμετρο μόλις 2,22 χιλιοστά. Ας πούμε 2 χιλιοστά, για συντομία. Τόσο μεγάλο, πάνω-κάτω, είναι ένα τυπικό κεφαλάκι καρφίτσας.

Και πόσο μακριά από τη μπάλα του μπάσκετ βρίσκεται το κεφαλάκι της καρφίτσας;

Αφού η Γη είναι 149,6 εκατομμύρια χλμ μακριά από τον Ήλιο, έπεται (πάλι με τη μέθοδο των τριών) οτι το κεφαλάκι της καρφίτσας βρίσκεται 26 μέτρα και 12 εκατοστά μακριά από τη μπάλα του μπάσκετ!

Φανταστείτε τώρα αυτή την εικόνα στο μυαλό-σας, γιατί δεν μπορώ να τη ζωγραφίσω σωστά εδώ στην οθόνη. (Πώς να δείξω ένα κεφαλάκι καρφίτσας μαζί με μια μπάλα μπάσκετ σε σωστή κλίμακα αναλογίας μεταξύ-τους;) Έχουμε λοιπόν:

Αυτό είναι το “μοντέλο” Γης – Ήλιου που θα χρησιμοποιήσουμε, και που θα επεκτείνουμε ευθύς αμέσως.

Ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο σώματα υπάρχει άλλο ένα κεφαλάκι καρφίτσας, στα 18,89 μέτρα από τη μπάλα του μπάσκετ (ας πούμε 19 στρογγυλά): το δεύτερο αυτό κεφαλάκι καρφίτσας είναι ο πλανήτης Αφροδίτη, με διάμετρο 2,11 χιλιοστά στο μοντέλο-μας. Και στα 10,11 μέτρα υπάρχει μια τελίτσα, μια δυσδιάκριτη κουκκίδα, διαμέτρου μόλις 85% του χιλιοστού: ο πλανήτης Ερμής.

Όλα λοιπόν τα “σπουδαία”, τα “φοβερά και τρομερά” γεγονότα, συμβαίνουν στη μικροσκοπική επιφάνεια εκείνου του κεφαλιού καρφίτσας, 26 μέτρα μακριά από τη μπάλα μπάσκετ. Οι πόλεμοι, οι σεισμοί, οι λιμοί, οι καταποντισμοί, οι θάνατοι, οι γεννήσεις, όλα αυτά που μας συνταράσσουν και μας συνεπαίρνουν ψυχολογικά, μας εξάπτουν, μας θυμώνουν, μας χαροποιούν, μας συγκλονίζουν, — όλα γίνονται πάνω σε ένα κεφαλάκι καρφίτσας, γαλαζωπού χρώματος, που ταξιδεύει αργά-αργά γύρω από τη μπάλα του μπάσκετ μέσα στο κενό του διαστήματος, και κάνει ένα έτος για να συμπληρώσει έναν ολόκληρο κύκλο.

Πολύ κοντά στο “δικό-μας” κεφαλάκι της καρφίτσας, συγκεκριμένα 6,71 εκατοστά μακριά-του, βρίσκεται μια εντελώς δυσδιάκριτη κουκκιδίτσα με διάμετρο μισό χιλιοστό (0,61 mm για την ακρίβεια), χρώματος ασημί ή και ελαφρώς χρυσαφί, που έχει μαγέψει τους ανθρώπους από την αρχαιότητα, κ’ έχει εμπνεύσει ποιητές, συνθέτες, στιχουργούς, και λογοτέχνες. Αυτή η κουκκιδίτσα, που τη λέμε Σελήνη (ή “Φεγγάρι” σε λιγότερο λόγια γλώσσα), περιστρέφεται περίπου 13 φορές το χρόνο γύρω από το κεφαλάκι της καρφίτσας· εκεί όμως πάντα, σχεδόν 7 εκατοστά μακριά-του.

Ορίστε το σύστημα Γης – Σελήνης, με τα μεγέθη των δύο σωμάτων και τη μεταξύ-τους απόσταση σε σωστή κλίμακα:

Στα 40 μέτρα από τη μπάλα του μπάσκετ βρίσκεται άλλη μια κουκκίδα, διαμέτρου λίγο παραπάνω από 1 χιλιοστό (1,18): ο ΠΑΟΚ. Εεεε... ο Άρης! Ο Άρης βρε παιδιά! — πώς μου’ ρθε και αντικατέστησα τον αρχαίο θεό του πολέμου με την ομαδάρα-μου; Τα δυο φεγγάρια του ΠΑΟΚ — του Άρη! Εντάξει! Είπαμε! — ο Φόβος και ο Δείμος (έτσι, με έψιλον-γιώτα), είναι τόσο αδιόρατα που χρειαζόμαστε ισχυρό μικροσκόπιο για να τα δούμε. Είναι σαν βακτήρια. Ο Φόβος για παράδειγμα, είναι 4 χιλιοστά του χιλιοστού· και ο Δείμος, στο μισό-του. Ακόμα και μια αμοιβάδα είναι μεγαλύτερη!

Στα 136 μέτρα βρίσκουμε επιτέλους κάτι “μεγαλούτσικο”, κάτι που φαίνεται από απόσταση: μια μπίλια διαμέτρου δυόμισι εκατοστών (2,44), ένα “βώλο”, σαν τους γυάλινους βώλους που έπαιζαν τα παιδιά πριν εφευρεθούν τα κινητά και καταργήσουν αυτά τα “αρχαία”, τα “προκατακλυσμιαία” χειροπιαστά παιχνίδια. Είναι ο πλανήτης Δίας, ο μεγαλύτερος του πλανητικού συστήματός μας. Δεν είναι ακριβώς γυάλινος, αλλά με χρώμα μπεζ-κρεμ, κάτι-τέτοιο, με κυκλικές ταινίες σαν ζώνες που τον τυλίγουν, και μια κοκκινωπή οβάλ κηλίδα στο “κάτω” (ή “πάνω”, αναλόγως πώς τον βλέπουμε) μέρος-του. Αυτή η κοκκινωπή οβάλ κηλίδα είναι μια καταιγίδα, ένας κυκλώνας που διατηρείται στο Δία ίσως πάνω από 350 έτη, από τότε που η ανθρωπότητα ξεκίνησε να παρατηρεί τον πλανήτη αυτόν με τηλεσκόπιο αρκετά ισχυρό ώστε να μπορεί να δει την “ερυθρά κηλίδα”.

Αν κοιτάξουμε προσεκτικά (όχι στην παραπάνω εικόνα! εννοώ στο μοντέλο-μας), θα δούμε τέσσερις κουκκίδες γύρω από τη μπίλια του Δία, οι τρεις μάλιστα μεγαλύτερες από τη Σελήνη. Είναι τα φεγγάρια του Δία, τα τέσσερα μεγαλύτερά του. Το ένα, ο Γανυμήδης, είναι μεγαλύτερο από τον πλανήτη Ερμή (αυτή την τελίτσα που βρήκαμε στα 10 μέτρα). Και το άλλο, η Καλλιστώ, είναι κατά κάαααατι ελάχιστο μικρότερη από τον Ερμή — πες ίδιο μέγεθος. Έχει κι άλλα φεγγάρια ο Δίας, δεκάδες άλλα, αλλά είναι σαν μόρια σκόνης, και χρειαζόμαστε μικροσκόπιο για να τα δούμε. Η Καλλιστώ, το πιο μακρινό από τα τέσσερα μεγάλα φεγγάρια, είναι 33 εκατοστά μακριά από τη μπίλια του Δία. Ιδού αυτοί οι τέσσερις μεγαλύτεροι δορυφόροι του Δία, στις σωστές αποστάσεις-τους, και με τον πλανήτη στη σωστή διάμετρο σε σχέση με τις αποστάσεις των δορυφόρων-του.

Ακόμα και οι διάμετροι των τεσσάρων δορυφόρων είναι σωστές στο παραπάνω διάγραμμα — ε, δεδομένων των περιορισμών που μας επιβάλλει η ανάλυση της εικόνας. “Κανονικά” η Ιώ είναι 1,78 εικονοστοιχεία (pixels, ούτε δύο δηλαδή), η Ευρώπη 1,53, ο Γανυμήδης 2,58, και η Καλλιστώ 2,36. Υπόψη οτι εφόσον εδώ μιλάμε για εικονοστοιχεία έχουμε φύγει από το μοντέλο της μπάλας του μπάσκετ. Ας ξαναγυρίσουμε στο μοντέλο-μας λοιπόν.

Στα 250 μέτρα βρίσκουμε τον “άρχοντα των δαχτυλιδιών” του πλανητικού-μας συστήματος, το “σήμα κατατεθέν-μας”, μέσω του οποίου μας αναγνωρίζουν οι εξωγήινοι (που δεν υπάρχουν, αλλά λέμε τώρα), και αναφωνούν: «Μπιιιιπ, φτάσαμε στο σύστημα του Σολ! Βλέπω τον πλανήτη με τους δακτυλίους!» Ο Κρόνος είναι μια μπίλια διαμέτρου 2 εκατοστών, ενώ με τα δαχτυλίδια-του ξεπερνάει τα 5. Δαχτυλίδια έχει βέβαια και ο Δίας, όπως και οι άλλες δύο μπίλιες που θα συναντήσουμε, αλλά είναι σχεδόν αόρατα. Μόνο του Κρόνου λάμπουν εντυπωσιακά, σχεδόν τόσο όσο και η επιφάνειά του. Φυσικά έχει κι ο Κρόνος πολλά φεγγάρια, αλλά μόνο ένα, ο Τιτάνας, έχει μέγεθος που τον κάνει εύκολα ορατό, καθώς έχει σχεδόν ένα χιλιοστό διάμετρο.

Ο Τιτάνας, το μεγαλύτερο φεγγάρι του Κρόνου, στο μοντέλο-μας βρίσκεται στα 21,3 εκατοστά μακριά από τον πλανήτη-του.

Στα 500 μέτρα από τη μπάλα του μπάσκετ βρίσκουμε μια γαλαζωπή μπιλίτσα διαμέτρου 0,88 του εκατοστού. Ούτε ένα εκατοστό δηλαδή καλά-καλά. Είναι ο πλανήτης Ουρανός, που μοιάζει να κυλιέται πάνω στην περιφέρειά του καθώς γυρίζει αργά-αργά — απελπιστικά αργά — γύρω από τη μπάλα του μπάσκετ.

Τέλος, στα 785 μέτρα μακριά από τη μπάλα του μπάσκετ βρίσκουμε άλλη μια μπιλίτσα, πιο σκούρη μπλε, και ελάχιστα μικρότερη από την προηγούμενη, στα 0,86 του εκατοστού: τον πλανήτη Ποσειδώνα. Τόσο ο Ποσειδώνας όσο και ο Ουρανός έχουν και φεγγάρια και δαχτυλίδια, αλλά είναι αδιόρατα στο μοντέλο που περιγράφουμε.

Σημειώστε αυτόν τον αριθμό: 785 μέτρα από τη μπάλα μπάσκετ είναι ο Ποσειδώνας. Εκεί τελειώνουν “επίσημα” οι πλανήτες του συστήματος του Ήλιου-μας.

Τώρα που τελειώσαμε την “τουρνέ των πλανητών”, ας βάλουμε τον Ήλιο και τους 8 πλανήτες σε έναν πίνακα, με τις διαμέτρους-τους και τις αποστάσεις-τους από τον Ήλιο όπως τις συναντήσαμε στο μοντέλο-μας, με τον Ήλιο ως μπάλα μπάσκετ:

Εικόνα σώματος σε
συγκριτικό μέγεθος

Όνομα
σώματος

Διάμετρος
(σε εκατοστά)

Απόσταση
(σε μέτρα)

(

εδώ φανταστείτε μια μπάλα
μπάσκετ σε φυσικό μέγεθος!

)

Ήλιος

24,3 cm

Ερμής

0,085 cm

10,11 m

Αφροδίτη

0,211 cm

18,89 m

Γη

0,222 cm

26,12 m

Άρης

0,118 cm

39,78 m

Δίας

2,44 cm

135,90 m

Κρόνος

2,03 cm

250,33 m

Ουρανός

0,885 cm

501,19 m

Ποσειδώνας

0,860 cm

784,69 m

Επειδή λοιπόν ο Ποσειδώνας είναι ο πιο μακρινός πλανήτης ξεκινώντας από τον Ήλιο, και επειδή στο μοντέλο “Ήλιος ως μπάλα μπάσκετ” που συζητούμε ο Ποσειδώνας είναι 785 μέτρα μακριά, γεννάται το ερώτημα: πόσο ακόμα πιο μακριά πρέπει να πάμε για να συναντήσουμε το πρώτο αστέρι, το πιο κοντινό σ’ εμάς, που ονομάζεται “Εγγύτατος του Κενταύρου”; Να είναι άραγε στο ένα χιλιόμετρο; Μπα, μάλλον πιο μακριά θα είναι, γιατί αν ήταν λίγο παραπέρα από τον Ποσειδώνα, και όντας αστέρι, θα το βλέπαμε να λάμπει έντονα στο νυχτερινό ουρανό. Πόσο πιο μακριά όμως να είναι αυτό το πιο κοντινό-μας αστέρι; Να είναι στα 2 χιλιόμετρα; Στα 5; Στα 10;

2.1 Τα αστέρια της γειτονιάς-μας

Για να φτάσουμε στον Εγγύτατο του Κενταύρου λοιπόν, δεν αρκεί να προχωρήσουμε 5, 10, ή και 100 χιλιόμετρα. Στο μοντέλο-μας με τη μπάλα του μπάσκετ ως Ήλιο, και τον Ποσειδώνα — μια μικρή μπλε χάντρα — στα 785 μέτρα, θα βρούμε τον Εγγύτατο... (κρατήστε την αναπνοή-σας):

Στο Πεκίνο!! Ή μάλλον λίγο πιο δώθε, 600 χλμ. πριν απ’ το Πεκίνο, αν υποθέσουμε οτι η μπάλα του μπάσκετ είναι στην Αθήνα. Συγκεκριμένα, ο Εγγύτατος βρίσκεται 7008 χιλιόμετρα μακριά από τη μπάλα του μπάσκετ στο μοντέλο-μας.

Επαναλαμβάνω: ο Ποσειδώνας, στα 785 μέτρα. Ο Εγγύτατος, στα 7008 χιλιόμετρα!

Αλλά ποιος είναι αυτός ο Εγγύτατος, το κοντινότερο αστέρι;

Είναι ένα αμυδρότατο κοκκινωπό αστεράκι, που δεν φαίνεται καν με γυμνό μάτι, στον αστερισμό του Κενταύρου, ο οποίος φαίνεται μόνο από το νότιο ημισφαίριο (π.χ. από Αυστραλία, Νότια Αφρική, Νότια Αμερική, κλπ). Είναι μέρος του “άλφα” του Κενταύρου, ενός “άλφα” που εκτός από τον Εγγύτατο περιλαμβάνει άλλα δύο πολύ λαμπρότερα άστρα: τον Ρίγκιλ, ή “α Κενταύρου Α”, που είναι κατά τι μεγαλύτερος και λαμπρότερος από τον Ήλιο· και τον Τόλιμαν, ή “α Κενταύρου Β”, που είναι κατά τι μικρότερος και όχι τόσο λαμπρός όσο ο Ήλιος. Για σύγκριση, ο μικρός Εγγύτατος έχει φωτεινότητα μόνο το 0,00005 εκείνης του Ήλιου!

Όταν κοιτάμε με το μάτι (και όχι με τηλεσκόπιο) τον αστερισμό του Κενταύρου, βλέπουμε ένα αστέρι, το πιο φωτεινό-του, που το ονομάζουμε “άλφα” (α Κενταύρου). Αν όμως χρησιμοποιήσουμε ένα ισχυρότατο τηλεσκόπιο (αστεροσκοπείου, όχι από αυτά που μπορούμε να κρατήσουμε στο χέρι), τότε θα δούμε πως το α του Κενταύρου είναι στην πραγματικότητα τα προαναφερθέντα τρία άστρα: ο Ρίγκιλ, ο Τόλιμαν, και ο Εγγύτατος. Ας δούμε τα τρία αυτά αστέρια και τον Ήλιο, σε ένα συγκριτικό διάγραμμα:

Στο παραπάνω διάγραμμα βλέπουμε τα συγκριτικά μεγέθη, αλλά και τα χρώματα, των τριών κοντινότερων γειτόνων-μας και του Ήλιου. Το χρώμα έχει κι αυτό τη σημασία-του: όσο πιο κόκκινο το άστρο, τόσο πιο “κρύο” είναι. Βέβαια το “κρύο” το βάζουμε σε εισαγωγικά, γιατί ακόμα κι ο Εγγύτατος, που είναι ο πιο “κρύος” από τους παραπάνω εικονιζόμενους τέσσερις αστέρες, έχει μια θερμοκρασία της τάξης των 3000°Κ. (Μετράμε τη θερμοκρασία των άστρων σε βαθμούς Κέλβιν, °Κ, αλλά προκειμένου για τέτοιες θερμοκρασίες, η διαφορά των 273 βαθμών μεταξύ βαθμών Κέλβιν °Κ και βαθμών Κελσίου °C, ελάχιστη διαφορά έχει στην πράξη.) Ο Τόλιμαν, που είναι λιγότερο ερυθρός (πιο προς το πορτοκαλί–κίτρινο), έχει θερμοκρασία γύρω στους 4500°Κ. Ενώ ο Ρίγκιλ, όπως και ο Ήλιος, που είναι πιο κιτρινωποί, έχουν θερμοκρασία της τάξης των 5800°Κ. Υπόψη οτι μιλάμε για θερμοκρασία επιφάνειας του άστρου, που είναι αυτή που αντιστοιχεί στο χρώμα-του· γιατί στο εσωτερικό, όπως και στην ατμόσφαιρα (“κορώνα”) του άστρου, οι θερμοκρασίες φτάνουν τα εκατομμύρια βαθμούς.

Σύντομα θα συναντήσουμε και πιο θερμά άστρα, που το χρώμα-τους είναι πιο προς το άσπρο, ενώ τα πιο θερμά από τα αστέρια έχουν χρώμα γαλαζωπό. Βλέπουμε δηλαδή οτι το χρώμα είναι “αντίθετο” από αυτό που υπαγορεύει η διαίσθησή μας. Στην καθημερινή εμπειρία-μας, κόκκινο σημαίνει θερμό! Αυτό γίνεται γιατί όταν πυρώνει το μάτι της κουζίνας, ή η αντίσταση της ηλεκτρικής θερμάστρας, ή όταν καίγεται το ξύλο στο τζάκι, τα υλικά αυτά κοκκινίζουν. Απλά, δεν έχουμε δει ποτέ τί χρώμα θα είχαν τα σώματα αυτά αν θερμαίνονταν ακόμα περισσότερο. Αν το μέταλλο της ηλεκτρικής αντίστασης ζεσταθεί περισσότερο, από κόκκινο γίνεται πορτοκαλί. Αν ζεσταθεί ακόμα πιο πολύ, θα κιτρινίσει, αλλά δεν μπορούμε να το δούμε αυτό γιατί η θερμοκρασία-του θα είναι τόσο μεγάλη που θα λιώσει, και θα χαλάσει η αντίσταση. Μπορούμε να δούμε τα περαιτέρω χρώματα στο εργαστήριο, αν θερμάνουμε όχι μέταλλα που λιώνουν, αλλά αέρια. Θα δούμε τότε οτι από το κίτρινο θα περάσουμε στο λευκό (όχι στο πράσινο, που είναι το επόμενο χρώμα μετά το κίτρινο στο ουράνιο τόξο, για λόγους που έχουν να κάνουν με την πληθώρα των συχνοτήτων που εκπέμπονται από το θερμό σώμα και με το πώς αντιλαμβάνεται τις συχνότητες το μάτι). Και από το λευκό θα περάσουμε στο γαλάζιο. Τελικά, στις υψηλότερες από τις θερμοκρασίες (40.000–50.000°Κ), θα περάσουμε στο ιώδες, αλλά κι αυτό θα μας φαίνεται μάλλον γαλαζωπό στο μάτι, λόγω ενός φαινομένου που εξηγείται στην αμέσως επόμενη παράγραφο.

Νά πώς παριστάνεται ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τα χρώματα των άστρων.
(Βαθμοί Κέλβιν (°Κ) στο κάτω μέρος. Αφαιρέστε 273 για να λάβετε °C, βαθμούς Κελσίου)

Και νά πώς θα παριστάνουμε εμείς τα χρώματα των άστρων εδώ, στα διαγράμματά μας: στο εύρος που μας ενδιαφέρει (3.000 °Κ – 50.000 °Κ),
και με πιο “περιγραφικά” χρώματα, για να κάνουμε καλύτερη διάκριση μεταξύ-τους. Μόνο λίγο πιο φωτεινά, ώστε να είναι και λίγο πιο ρεαλιστικά.

Πρέπει να πούμε εδώ κάτι για το πώς αντιλαμβάνεται το ανθρώπινο μάτι το χρώμα των άστρων. Κατ’ αρχήν, με το μάτι τη νύχτα, ελάχιστα μπορούμε να αντιληφθούμε τα χρώματα των αστεριών, γιατί σε συνθήκες σκότους ο ανθρώπινος οφθαλμός χρησιμοποιεί κυρίως τα ραβδία του αμφιβληστροειδούς χιτώνα-του, που δεν μπορούν να διακρίνουν χρώματα. Τα χρώματα τα αντιλαμβανόμαστε με τα κωνία του αμφιβληστροειδούς, που όμως λειτουργούν σε συνθήκες φωτισμού ημέρας. Οπότε για να δούμε τα χρώματα των άστρων πρέπει να χρησιμοποιήσουμε κάμερα, προσαρμοσμένη σε τηλεσκόπιο όμως, ώστε να μείνει αρκετά δευτερόλεπτα (ή και λεπτά) ανοιχτή και να μπορέσει να καταγράψει το χρώμα. Δεύτερο, αν κοιτούσαμε οποιοδήποτε από τα παραπάνω τέσσερα αστέρια από κοντά, όπως π.χ. βλέπουμε τον Ήλιο από την απόσταση της Γης (αυτό σημαίνει “κοντά”), και χωρίς να παρεμβάλλεται κάποια ατμόσφαιρα (όπως η γήινη), το άστρο θα μας φαινόταν εκτυφλωτικά λευκό, όπως άλλωστε μας φαίνεται κι ο Ήλιος. Αυτό συμβαίνει γιατί από κοντινή απόσταση το ανθρώπινο μάτι “κατακλύζεται” από όλες τις συχνότητες των χρωμάτων (καθώς όλες εκπέμπονται, από κάθε άστρο), και αδυνατεί να διακρίνει ποια συχνότητα (ποιο χρώμα) είναι πιο έντονη από τις άλλες. Ακόμα και τον Εγγύτατο, αν τον κοιτούσαμε από κοντά, θα τον βλέπαμε εκτυφλωτικά λευκό. Μόνο απομακρυνόμενοι αρκετά, ώστε να μην τυφλωνόμαστε (π.χ. στις παρυφές του πλανητικού-μας συστήματος), μπορούμε να δούμε σε ποιες συχνότητες (ποιο εύρος χρωμάτων) βρίσκεται κυρίως το φως του άστρου. Έτσι, ο Εγγύτατος εκπέμπει φως κυρίως στο εύρος του κόκκινου, ενώ ο Ήλιος και ο Ρίγκιλ κυρίως στο εύρος του κίτρινου. Αυτό λοιπόν, το “χρώμα από μακριά” θα παριστάνουν τα διαγράμματά μας που απεικονίζουν άστρα, όμως με τον τρόπο που φαίνεται στο δεύτερο από τα παραπάνω δύο διαγράμματα· το πρώτο δείχνει πιο ρεαλιστικά το τί βλέπει το μάτι, αλλά από μακριά.

Ο Ρίγκιλ και ο Τόλιμαν βρίσκονται σχετικά πολύ κοντά ο ένας στον άλλον, με απόσταση που “παίζει” καθώς γυρίζουν γύρω από το κοινό κέντρο μάζας-τους, μεταβαλλόμενη από την απόσταση Ήλιου–Κρόνου μέχρι εκείνην του Ήλιου–Ποσειδώνα. Το έτος 2018 επιβεβαιώθηκε οτι ο Εγγύτατος γυρίζει από γύρω-τους (είναι δηλαδή “βαρυτικά δεμένος” μαζί-τους), αλλά εξαιρετικά αργά, καθώς βρίσκεται πολύ μακριά-τους. Συμβαίνει όμως οτι τη σημερινή εποχή, αλλά και για τα επόμενα 25.000 χρόνια, ο Εγγύτατος θα είναι... εγγύτατος σ’ εμάς.

Στο μοντέλο-μας λοιπόν, αν ο Εγγύτατος είναι στα 7008 χιλιόμετρα μακριά-μας, τότε ο Ρίγκιλ και ο Τόλιμαν είναι στα 7211 χλμ. Ακόμα πιο κοντά στο Πεκίνο δηλαδή.

Κάπου εδώ όμως, το μοντέλο “Ήλιος ως μπάλα μπάσκετ” αρχίζει να φτάνει στα όριά του. Γιατί βλέπετε, ακόμη και για να φτάσουμε ως το κοντινότερο αστεράκι, χρειαστήκαμε την απόσταση Αθήνας – Πεκίνου! Τί θα κάνουμε σε λίγο, όταν “επισκεφτούμε” αστέρια που θα είναι πολλές φορές πιο μακριά από τον Εγγύτατο; Δεν θα μας φτάνει ολόκληρη η Γη! Πρέπει να αλλάξουμε μοντέλο.

Θα αλλάξουμε λοιπόν, συρρικνώνοντας το μοντέλο-μας. Και θα το συρρικνώσουμε ως εξής:

Αντί να είναι ο Ήλιος μια μπάλα του μπάσκετ, θα κάνουμε ολόκληρο το πλανητικό σύστημα, μέχρι και την τροχιά του Ποσειδώνα, τόσο όσο και ένα CD! (ή DVD — το ίδιο μέγεθος έχουν).

Τώρα λοιπόν, στο συρρικνωμένο αυτό μοντέλο, με τον Ήλιο στο κέντρο και τον Ποσειδώνα στην περίμετρο του CD, ο Εγγύτατος βρίσκεται 1070 μέτρα μακριά από το CD-μας. Ας πούμε 1 χιλιόμετρο, για να το θυμόμαστε εύκολα. Και τα δύο “δίδυμα” του α Κενταύρου, δηλαδή ο Ρίγκιλ και ο Τόλιμαν, βρίσκονται μόλις 30 μέτρα πιο πέρα, στα 1100 μέτρα από το CD.

Α, και πόσο μεγάλα είναι αυτά τα άστρα σε διάμετρο, στο μοντέλο του CD; Ούτε που φαίνεται η διάμετρός τους! Ενώ δηλαδή τόσο ο Ήλιος, όσο και οι Ρίγκιλ–Τόλιμαν, λάμπουν δυνατά ώστε να φαίνονται με το μάτι ο ένας από τον άλλον, στο μοντέλο-μας τα τρία αυτά άστρα είναι σαν λαμπερά σημεία. Για την ακρίβεια, ο Ήλιος είναι 4 εκατοστά του χιλιοστού σε διάμετρο, και φαίνεται σαν μικρός κύκλος μόνο με μικροσκόπιο. Το ίδιο και οι Ρίγκιλ και Τόλιμαν. Για να μην πούμε για τον Εγγύτατο, που είναι πολύ μικρότερός τους.

Πριν φύγουμε λίγο πιο μακριά, μακρύτερα από τον “αυλόγυρό μας” δηλαδή, ας σημειώσουμε και την ύπαρξη ενός μικρού γείτονα, μόλις λίγο μεγαλύτερου από τον Εγγύτατο. Λέγεται “άστρο του Μπάρναρντ” (Barnard’s star), από τον Αμερικανό αστρονόμο, όχι που το ανακάλυψε, αλλά που μελέτησε τη φαινόμενη κίνησή του στον ουρανό. Το άστρο του Μπάρναρντ φαίνεται να κινείται πιο γρήγορα από κάθε άλλο άστρο, καθώς είναι κοντά-μας (ε, είπαμε, “κοντά-μας”), 1,5 χλμ. μακριά στο μοντέλο-μας με το CD, και όντως έχει μεγάλη ταχύτητα σε σχέση με αυτές των άλλων κοντινών άστρων. Παρόλο που δεν φαίνεται με το μάτι, στη διάρκεια της ζωής ενός ανθρώπου καλύπτει περίπου τη μισή διάμετρο της Πανσελήνου στον ουρανό. Ας βάλουμε το άστρο του Μπάρναρντ και τον Εγγύτατο δίπλα-δίπλα:

Όπως βλέπουμε, έχουν σχεδόν την ίδια θερμοκρασία (προς το “κρύο” για άστρα), άρα και χρώμα. Το άστρο του Μπάρναρντ έχει θερμοκρασία επιφάνειας 3134 °Κ, και είναι το πρώτο από αυτά που θα συναντήσουμε που βρίσκεται στο βόρειο ημισφαίριο του ουρανού, στον αστερισμό του Οφιούχου. (Αλλά, είπαμε, χωρίς τηλεσκόπιο παραμένει αόρατο στο μάτι.)

Όλη αυτή την ώρα, χρησιμοποιούμε το “μοντέλο της μπάλας μπάσκετ” (αρχικά), και (τώρα) το “μοντέλο του CD”, και μαθαίνουμε τις σχετικές αποστάσεις των άστρων, σε σχέση δηλαδή με το πλανητικό-μας σύστημα. Αλλά δεν είδαμε καθόλου τις πραγματικές αποστάσεις των άστρων. Γιά να τις δούμε κι αυτές.

Οι πραγματικές αποστάσεις μετριούνται όχι σε χιλιόμετρα, γιατί θα καταλήγαμε σε αστρονομικούς (στην κυριολεξία!) αριθμούς, της τάξης των τρισεκατομμυρίων και τετράκις εκατομμυρίων χιλιομέτρων· αλλά είτε σε έτη φωτός, είτε σε παρσέκ. Οι αστρονόμοι προτιμούν τα παρσέκ. Εμείς όμως, επειδή δεν είμαστε αστρονόμοι, και επειδή το έτος φωτός είναι μια εύκολα κατανοητή έννοια, θα χρησιμοποιήσουμε το έτος φωτός. Ένα έτος φωτός είναι απλούστατα η απόσταση που διανύει το φως (στο κενό) σε ένα έτος. Και επειδή το φως διανύει σχεδόν 300.000 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο, ένα έτος φωτός ισούται με 94.607.304.725.801 χιλιόμετρα. (94 τρισεκατομμύρια λέει ο αριθμός αυτός — νά γιατί δεν μετράμε σε χιλιόμετρα.) Όσο για το παρσέκ, την προτίμηση των σοβαρών ανθρώπων που λέγονται αστρονόμοι, ένα παρσέκ είναι ίσο με 3,26 έτη φωτός (άρα είναι λίγο μεγαλύτερο). Αλλά ας ξεχάσουμε από ’δώ και πέρα τα παρσέκ. Ορίστε λοιπόν οι πραγματικές αποστάσεις, και μερικά άλλα στοιχεία των άστρων που συναντήσαμε:

Παρεμπιπτόντως, στο μοντέλο-μας με το CD, ένα έτος φωτός είναι σχεδόν ακριβώς 250 μέτρα!

Πάμε λίγο πιο μακριά; Γιατί έχει κι άλλα αστέρια — και σπουδαία μάλιστα — η αστρική γειτονιά-μας.

Στα 2175 μέτρα (2 χιλιόμετρα και 175 μέτρα) από το κέντρο του CD βρίσκεται ο Σείριος, το α του Μεγάλου Κυνός, που είναι το λαμπρότερο αστέρι του ουρανού, έτσι όπως βλέπουμε τα άστρα από τη Γη. Ο Σείριος βρίσκεται σε αρκετά διαφορετική κατεύθυνση από εκείνη του συστήματος α Κενταύρου. Και καθώς είναι προς το νότιο ημισφαίριο της Γης, αλλά κοντά στον ισημερινό, φαίνεται και από αρκετά γεωγραφικά πλάτη του βόρειου ημισφαιρίου· φυσικά κι από την Ελλάδα, αλλά κατά τους χειμωνιάτικους μήνες κυρίως, μέχρι και το Μάρτιο. Κι ο Σείριος αποτελείται από περισσότερα από ένα άστρα· δύο για την ακρίβεια: τον Σείριο Α, που είναι ο μεγαλύτερος του ζεύγους, γαλάζιος και 25,4 φορές πιο λαμπρός από τον Ήλιο, και τον Σείριο Β, ένα λευκό νάνο. Μάλιστα, ο Σείριος Β είναι πολύ παράξενος, γιατί έχει τη μάζα του Ήλιου συγκεντρωμένη σε έναν όγκο σχεδόν ίσο με αυτόν της Γης! (Και λίγο μικρότερο ακόμη.) Τα δύο αυτά αστέρια κάνουν μια πλήρη περιφορά γύρω από το κοινό κέντρο μάζας-τους κάθε 50 χρόνια, και η απόστασή τους είναι περίπου σαν εκείνη του Ήλιου–Ουρανού.

Στο παραπάνω διάγραμμα, στα δεξιά, βλέπουμε το σύστημα “άλφα του Μεγάλου Κυνός”, με το γαλαζωπό Σείριο Α (συνήθως αυτόν τον αστέρα εννοούμε όταν λέμε απλά «ο Σείριος»), και το μικροσκοπικό (μεγέθους Γης!) λευκό νάνο Σείριο Β, μεταξύ του μεγάλου αδελφού-του και του Ήλιου. Για σύγκριση, ακόμα πιο αριστερά επαναλαμβάνουμε το σύστημα του άλφα Κενταύρου.

Ας επεκτείνουμε λοιπόν τον πίνακά μας (που δείχνει τα πραγματικά στοιχεία των γειτόνων-μας), με τον Σείριο Α και Β.

Βλέπουμε λοιπόν πόσο παράξενο άστρο είναι αυτός ο Σείριος Β: με θερμοκρασία 25.000 °Κ, που θα τον κατέτασσε προς το ιώδες τμήμα του φάσματος που χρησιμοποιούμε στα διαγράμματά μας, αλλά με διάμετρο όσο της Γης! Άρα με συνολική φωτεινότητα το 0,056 αυτής του Ήλιου. Κι αυτό είναι μόνο ένα πρώτο παράδειγμα “παραξενιάς”. Είναι απίστευτο το πόσο παράξενα μπορούν να είναι τα αντικείμενα (και όχι μόνο τα αστέρια) που υπάρχουν στον σύμπαν.

Τώρα θα κάνουμε “ένα μαγικό”. Θα βάλουμε τα αστέρια για τα οποία μιλήσαμε (συν ένα ακόμα) σε κίνηση, και σε μια τριδιάστατη εικόνα. (“Τριδιάστατη”, και όχι “τρισδιάστατη” όπως λανθασμένα συνήθως γράφουν αυτή τη λέξη οι αγράμματοι του τόπου-μας.)

Για το πώς βλέπουμε αυτή την εικόνα ως τριδιάστατη, με τα αστέρια να κινούνται πραγματικά σε κύκλους με “μπρος” και με “πίσω”, διαβάστε τις οδηγίες εδώ. Το είδος της εικόνας αυτής λέγεται “κινούμενο στερεόγραμμα”. Η δεξιά πλευρά φαίνεται υπό ελαφρώς διαφορετική γωνία από την αριστερή, και αν διαβάσετε τις οδηγίες θα μπορέσετε να δείτε το στερεόγραμμα στις πραγματικές τρεις διαστάσεις, με τα άστρα να πηγαινοέρχονται μπρος και πίσω από το επίπεδο της οθόνης.

Στο παραπάνω στερεόγραμμα ο Ήλιος είναι ακίνητος στο κέντρο, και τα αστέρια του νότιου ημισφαιρίου (Σείριος και α Κενταύρου) κάνουν κύκλους (που τους βλέπουμε στην κόψη-τους) κάτω από τον Ήλιο στην εικόνα· ενώ τα αστέρια του βόρειου ημισφαιρίου, όπως ο Μπάρναρντ, κάνουν κύκλους πάνω από τον Ήλιο.

Βλέπουμε εκεί και τον αστέρα Λαλάντ 21185, έναν άλλον ερυθρό νάνο όπως αυτός του Μπάρναρντ και ο Εγγύτατος, στα 8,31 έτη φωτός, ή 2100 μέτρα στο μοντέλο του CD-μας, δηλαδή λίγο κοντύτερα σ’ εμάς από το Σείριο (που είναι στα 8,60 έ.φ. ή 2175 μέτρα, αντίστοιχα). Ονομάζεται έτσι από το Γάλλο αστρονόμο Jérôme Lalande, του 18ου αιώνα, που ανέφερε τις συντεταγμένες-του σε έναν αστρονομικό κατάλογο του 1801.

“Υπάρχει”, ή μάλλον θα έπρεπε να υπάρχει, στο παραπάνω στερεόγραμμα, ένας ακόμα ερυθρός νάνος: ο Βολφ 359, από το Γερμανό αστρονόμο Μαξ Βολφ (Max Wolf) που μελέτησε την κίνησή του το 1917. Ο Βολφ 359 απέχει από εμάς 7,86 έτη φωτός, ή 1990 μέτρα από το CD. Αλλά είναι τόσο ασθενικός (με φωτεινότητα 0.00002 του Ήλιου, και θερμοκρασία 2800°Κ), που το πρόγραμμα που κατασκεύασε το στερεόγραμμα... δεν τον είδε! (Η πολύ μικρή φωτεινότητά του τον κάνει να είναι πιο μικρός από ένα εικονοστοιχείο οθόνης, άρα είναι μη εμφανίσιμος.)

Ο χώρος της γειτονιάς του γαλαξία όπου βρισκόμαστε είναι γεμάτος από τέτοια σώματα, όπως το άστρο του Μπάρναρντ, ο Λαλάντ 21185, και ο Βολφ 359, που είναι αόρατα με το μάτι. Και αυτά είναι μονο μερικά που αναφέραμε. Έχουν ήδη ανακαλυφθεί και οι “καφέ νάνοι” Λούμαν 16 (Luhman 16), στα 6,5 έτη φωτός, και WISE 0855−0714, στα 7,27 έτη φωτός, σώματα μάλλον “ψυχρά”: ο μεν πρώτος στην επιφάνειά του έχει θερμοκρασία 1350°Κ, ο δε δεύτερος έχει 225-260°Κ· δηλαδή σε βαθμούς Κελσίου (αφαιρώντας 273) είναι υπό το μηδέν! Ένας “καφέ νάνος” είναι κάτι μεταξύ αστέρα και πλανήτη, ή “αποτυχημένος αστέρας” όπως λέγεται.

Όσο πιο μακριά προχωράμε σε αποστάσεις από τον Ήλιο, τόσο περισσότερα τέτοια σώματα υπάρχουν, που είναι αδύνατο να τα αναφέρουμε· άλλωστε από ένα σημείο και μετά δεν τα έχουμε εντοπίσει ακόμα. Επομένως από εδώ και στο εξής, αφού ξεπεράσαμε πια την εντελώς κοντινή γειτονιά-μας μέχρι το Σείριο, θα αναφέρουμε μόνο τα πιο σημαντικά άστρα.

Στα 2890 μέτρα μακριά από το CD (11,46 έτη φωτός στην πραγματικότητα) βρίσκεται ο Προκύων, το άλφα του Μικρού Κυνός. Ελαφρά μεγαλύτερος σε διάμετρο από το Σείριο, αλλά και όχι τόσο θερμός, φαίνεται εύκολα από τα μέσα πλάτη του βορείου ημισφαιρίου (π.χ. από την Ελλάδα) κοντά στο Σείριο, όλο το χειμώνα, μέχρι και το τέλος της άνοιξης. (Τις λογικές ώρες της νύχτας εννοώ, όταν δεν έχουμε πάει για ύπνο ακόμα· γιατί αν παραμείνουμε ξάγρυπνοι, θα τον δούμε να ανατέλλει κάποια πρωινή ώρα πριν από τα χαράματα, ακόμα και το καλοκαίρι.) Ας τον δούμε σχηματικά, σε σύγκριση με τον Ήλιο και το Σείριο:

Και ας επεκτείνουμε εκείνο το πινακάκι, για να δούμε και να συγκρίνουμε τα πραγματικά στοιχεία των νέων άστρων που έχουμε συναντήσει:

Να βάλουμε και τον Πρόκυνα (αυτή είναι η αιτιατική· γενική “του Πρόκυνος” ή “του Πρόκυνα”) σε ένα κινούμενο στερεόγραμμα όπως πριν; Ας το κάνουμε κι αυτό:

Εδώ τώρα, επειδή απομακρυνθήκαμε κάπως (στα ~12 έτη φωτός), το πρόγραμμα που δημιουργεί το στερεόγραμμα έβαλε και μερικά άλλα αστέρια μέσα, γιατί περιλαμβάνονται στη νοητή σφαίρα που περιέχει τον Πρόκυνα· όπως το ε του Ηριδανού, τον 61^ο του Κύκνου (που είναι διπλός), κ.ά. Είπαμε: δεν μπορούμε να αναφέρουμε όλα τα αστέρια, που όλο και θα πληθύνονται καθώς απομακρυνόμαστε από τον Ήλιο.

Στα 4230 μέτρα μακριά από το CD (16,73 έτη φωτός) βρίσκεται ο Αλτάιρ, το α του Αετού, ενώ στα 6327 μέτρα (25,03 έτη φωτός) βρίσκεται ο Βέγας, το α της Λύρας. Και τα δύο αστέρια φαίνονται από το βόρειο ημισφαίριο της Γης, και μάλιστα σχεδόν όλες τις ώρες της νύχτας από τους περισσότερους τόπους.

Είναι πολύ εύκολο να εντοπίσουμε τους Βέγα και Αλτάιρ στον ουρανό. Αν κοιτάξουμε τον ουρανό μια καλοκαιρινή νύχτα (ακόμα και στην Αθήνα ή τη Θεσσαλονίκη, όπου η φωτορύπανση μας κρύβει τα περισσότερα άστρα), θα δούμε ένα τεράστιο τρίγωνο, σχεδόν ορθογώνιο, να σχηματίζεται από τρία πολύ λαμπρά άστρα, κοντά στο “ζενίθ” του ουρανού (κατακόρυφα προς τα πάνω):

Τα τρία αυτά άστρα είναι: ο Βέγας στη σχεδόν-ορθή γωνία του τριγώνου, ο Αλτάιρ στην πολύ οξεία γωνία, και ο Ντενέμπ (α του Κύκνου), στη λιγότερο οξεία γωνία, εκεί που σχηματίζονται τρία λιγότερο λαμπρά αστέρια στη σειρά, σχεδόν παράλληλα με την απέναντι πλευρά του τριγώνου. (Θα τα δείτε όλα αυτά πολύ εύκολα, αν κάνετε τον κόπο να υψώσετε το βλέμμα προς το νυχτερινό ουρανό, αφήνοντας το κινητό για λίγο στην ησυχία-του.) Για τον Ντενέμπ θα μιλήσουμε αργότερα, γιατί ενώ οι Βέγας και Αλτάιρ είναι “στη γειτονιά-μας”, ο Ντενέμπ είναι γύρω στις 100 φορές πιο μακριά από το Βέγα· και όμως, η φωτεινότητά του είναι της ίδιας τάξης μεγέθους με εκείνης των Βέγα και Αλτάιρ! Είναι δηλαδή και ο Ντενέμπ αστέρας “πρώτου μεγέθους”, όπως λέμε.

Αυτός ο Βέγας λοιπόν είναι μεγαλύτερος σε διαστάσεις από όλα τα αστέρια που έχουμε συναντήσει ως τώρα. Ας δούμε πόσο μεγάλος είναι, σχηματικά πάντα:

Εδώ, με τον Βέγα και τον Αλτάιρ, βλέπουμε και τα πρώτα παραδείγματα άστρων που μοιάζουν με... αυγά! Επειδή περιστρέφονται αρκετά γρήγορα περί τον άξονά τους (π.χ. ο Αλτάιρ συμπληρώνει μια περιστροφή σε 8,9 ώρες — ας σκεφτούμε όμως και πόσο μεγάλη είναι η μάζα που περιστρέφεται σ’ αυτές τις 8,9 ώρες!) και επειδή οι αστέρες δεν είναι στερεοί σαν τη Γη, το σχήμα-τους παραμορφώνεται με την περιστροφή: γίνεται όχι σφαιρικό, αλλά ελλειψοειδές. Για τον ίδιο λόγο, όσοι αστέρες περιστρέφονται γρήγορα, είναι κάπως πιο θερμοί στους πόλους και λιγότερο θερμοί στον ισημερινό. Τα ελλειψοειδή σχήματα για τους Βέγα–Αλτάιρ στο παραπάνω διάγραμμα δεν είναι τυχαία, αλλά ακριβώς έτσι όπως θα αναμέναμε να είναι τα αστέρια αυτά αν μπορούσαμε να τα δούμε από κοντά.

Ας δουμε τον Βέγα και τον Αλτάιρ μαζί με τα κυριότερα από τα αστέρια που ήδη συναντήσαμε, σε ένα στερεόγραμμα:

Πριν πάμε λίγο μακρύτερα, ας δούμε πού βρίσκονται τα αστέρια που περιγράψαμε σε κάτι το οποίο για το σκοπό της παρουσίασης αυτής θα ονομάσω “αστρογεωγράφημα”!

Θα βάλουμε το περίφημο CD με το οποίο δουλεύουμε στο μοντέλο-μας, στη Θεσσαλονίκη. Και θα δούμε σε ποια σημεία της πόλης πέφτουν τα αστέρια που γνωρίσαμε. Και όταν λέω οτι «θα βάλουμε το CD στη Θεσσαλονίκη», εννοώ οτι θα το βάλουμε — πού αλλού; — στη σέντρα του γηπέδου Τούμπας!! (Αν νομίζατε, “σκουλήκια”, οτι θα το έβαζα στο Λευκό Πύργο για να το παίξω και καλά ουδέτερος και να συμμεριστείτε κ’ εσείς λίγη από τη δόξα, κάλπικο το νόμισμά σας! Χα χα!

) Γιά να δούμε λοιπόν:

Εκεί που λέει «Ήλιος», είναι το γήπεδο του ΠΑΟΚ (της ομαδάρας-μου! — δεν ξέρω αν το ξαναείπα). Ακριβώς στη σέντρα του γηπέδου, εκεί που κάποτε ο Κούδας άλλαζε τις πρώτες μπαλιές με τον Τερζανίδη, έβαλα το CD, δηλαδή ολόκληρο το πλανητικό-μας σύστημα. Τότε, όπως βλέπουμε, ο Βέγας βρίσκεται λίγο πέρα από τις αθλητικές εγκαταστάσεις της Μίκρας, προς το αεροδρόμιο! Ο Αλτάιρ πέφτει σε έναν οικισμό λίγο μετά το νεκροταφείο. Ο Σείριος είναι σχεδόν ακριβώς στην ίδια απόσταση όπως ο Λευκός Πύργος από το γήπεδο, και ο Προκύων είναι λίγο πιο μακριά, στην Ευαγγελίστρια. Ο δε άλφα του Κενταύρου, το κοντινότερο σ’ εμάς αστρικό σύστημα, πέφτει στο σημείο που σχεδόν ενώνονται η Κωνσταντινουπόλεως με την Εγνατία οδό (“Κωνσταντίνου Καραμανλή” λέγεται πλέον η Εγνατία στο σημείο εκείνο).

Όμως οι γωνίες υπό τις οποίες τοποθέτησα τα άστρα δεν είναι τυχαίες. Αντιστοιχούν ακριβώς στη λεγόμενη “ορθή αναφορά” του κάθε άστρου, που είναι η γωνία υπό την οποία καταγράφεται το άστρο από το “εαρινό σημείο”, όπου τέμνονται η εκλειπτική και ο ουράνιος ισημερινός. Το τί σημαίνουν αυτά τα μαγικά μπορείτε να τα διαβάσετε εδώ. Πάντως στην πράξη σημαίνουν οτι δεν μπορώ να στρίψω τα κόκκινα βέλη (διατηρώντας τις αποστάσεις βέβαια) και να τα βάλω να δείχνουν όπου θέλω, έτσι ώστε π.χ. ο Σείριος να συμπέσει με το Λευκό Πύργο. Ένα “αστρογεωγράφημα” μας δείχνει τα άστρα σαν να τα βλέπουμε “από πάνω” (από τον Πολικό Αστέρα π.χ., που θα τον συναντήσουμε πολύ πιο μακριά). Τα βλέπουμε υπό τις σωστές γωνίες (τις ορθές αναφορές-τους), και τις σωστές αποστάσεις, αλλά σαν οι κόκκινες γραμμές που ενώνουν τα άστρα με τον Ήλιο να είναι άκαμπτοι βραχίονες, με μόνο μια άρθρωση στον Ήλιο, και σαν να λυγίσαμε τους βραχίονες αυτούς στην άρθρωσή τους και τους φέραμε όλους να συμπέσουν με την επιφάνεια της Γης, διατηρώντας την ορθή αναφορά-τους. (Θα μπορούσα βέβαια να στρέψω ολόκληρο το σύστημα, ώστε ο Σείριος να πέσει όντως στο Λευκό Πύργο, αλλά τότε ο Βέγας θα στελνόταν σε κάτι χωράφια, και ο Προκύων μέσ’ στη θάλασσα.)

Να το σκάσω το μυστικό; Άντε, ας το σκάσω. Το άστρο του Μπάρναρντ, που όπως είδαμε είναι το επόμενο πιο κοντινό άστρο μετά το σύστημα του άλφα Κενταύρου, είναι σχεδόν ακριβώς... εκεί που έχουν το άντρο-τους τα σκουλήκια!! Δηλαδή όχι στη σέντρα του γηπέδου-τους, αλλά κάπου εκεί, μέσα στο γήπεδο του Χαριλάου! Στο ενάμισι χιλιόμετρο — τόσο απέχει η τιμημένη Τούμπα από το γήπεδο τω σκουληκιώνε. Καημένε Μπάρναρντ, τί σου ’μελλε να πάθεις!

Τώρα, η αλήθεια είναι οτι έχει και ένιες τινές άλλες ομαδούλες εκεί κατά το Νότο. Κάτι γαβροβαζελοχανούμια. Να μην τ’ αφήσουμε κ’ εκείνα παραπονεμένα, ε; Αφού κάπου τέσσερα εκατομμύρια κόσμος κατοικεί εκεί. Και δεν έχουν ιδέα από Τούμπα, από Λαδάδικα, κι από καφέ στη Νέα Κρήνη. Λοιπόν, τους έφτιαξα κ’ εκεινών ένα αστρογεωγράφημα, για να μη κλαίνε. Αλλά το CD δεν το έβαλα σε κανένα γήπεδο, για να μην πάρουν τα μυαλά-τους αέρα. Το CD το έβαλα στην Πλατεία Συντάγματος. Αυτό δεν είναι το κέντρο-κέντρο, το “σημείο μηδέν” της Αθήνας, απ’ όπου μετράνε τις χιλιομετρικές αποστάσεις; Λοιπόν, από το Σύνταγμα ως το γήπεδο των γαύρων στο Νέο Φάληρο, είναι σχεδόν ακριβώς 6,3 χιλιόμετρα! Δηλαδή εκεί πέφτει ο φουκαράς ο Βέγας! Μέσ’ στους γαύρους! Πωωωωω!... Πάει, ρεζίλι έγινε ο Βέγας! Γιά να δούμε και τα άλλα αστέρια:

Ο α του Κενταύρου πάει κοντά στη συμβολή των οδών Ερμού και Αθηνάς, εκεί περίπου που είναι η εκκλησία της Αγίας Ειρήνης. Ο Σείριος πέφτει στους Αμπελόκηπους, όμως όχι στο γήπεδο των βάζελων (αυτό έλειπε, να τους κάνει τη χάρη, που έχουν να πάρουν πρωτάθλημα από την εποχή του Κατακλυσμού του Νώε), αλλά ακριβώς στον Πύργο των Αθηνών! Ο Προκύων είναι στο μέσον της Πανόρμου, ακριβώς στο σταθμό του Μετρό. Όσο για τον Αλτάιρ, πέφτει στη Λεωφόρο Συγγρού, λίγο πριν από το Φαληρικό Δέλτα, εκεί που είναι το Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο.

Τώρα που “αστρογεωγραφηθήκαμε” καλά-καλά, πάμε παραπέρα.

Στα 9260 μέτρα μακριά από το CD (σχεδόν 10 χιλιόμετρα! ή 36,7 έ.φ.) βρίσκεται ο Αρκτούρος, το α του αστερισμού του Βοώτη. Είναι ο τρίτος πιο λαμπρός αστέρας του ουρανού, μετά τον Σείριο και τον Κάνωπο (θα τον βρούμε κι αυτόν αλλά αρκετά μακρύτερα). Μπορεί να γνωρίζετε τον “Αρκτούρο” σαν μια οργάνωση που προστατεύει τις αρκούδες της Πίνδου· αλλά ο “ορίτζιναλ” Αρκτούρος είναι αυτός εδώ για τον οποίο μιλάμε. Κι ο Αρκτούρος είναι αστέρι του βόρειου ημισφαιρίου, και εντοπίζεται μάλιστα πολύ εύκολα στον ουρανό, σαν προέκταση της “ουράς” της Μεγάλης Άρκτου. (Εξ ου και “αρκτ-ούρος”.)

Πρόκειται για έναν πραγματικό γίγαντα, χρώματος πορτοκαλί. Αν τον βάλουμε δίπλα στους μεγαλύτερους από τους αστέρες που γνωρίσαμε μέχρι τώρα, θα τους κάνει να μοιάζουν με νάνοι! Ιδού:

Αν ο Ήλιος είναι σαν τη μπάλα του μπάσκετ, όπως στο αρχικό-μας μοντέλο, τότε η “μπάλα” του Αρκτούρου έχει διάμετρο 4 μέτρα και 30 εκατοστά!

Χρειάστηκε λοιπόν να πάμε 10 χλμ μακριά από το CD-μας, ή 36,7 έτη φωτός στην πραγματικότητα, για να συναντήσουμε τον πρώτο “ερυθρό γίγαντα”, όπως ονομάζονται οι αστέρες αυτοί. Οι ερυθροί γίγαντες είναι γερασμένοι αστέρες, στα τελευταία στάδια της ζωής-τους. Ο γερασμένος αστέρας έχει ξοδέψει το μεγαλύτερο μέρος των αποθεμάτων-του σε υδρογόνο, έχοντάς το μετατρέψει σε ήλιο (στο αέριο ήλιο). Όσο γερνάει, ο αστέρας “φουσκώνει” και κοκκινίζει (γιατί μειώνεται η θερμοκρασία της επιφάνειάς του καθώς διαστέλλεται). Σε νωρίτερα στάδια, όταν ήταν νέος, ο αστέρας ήταν γαλαζωπός και μικρός — όπως είναι όλοι οι γαλαζωποί αστέρες που συναντήσαμε ως τώρα: Βέγας, Αλτάιρ, Σείριος... όλοι αυτοί είναι νεαροί αστέρες, με ηλικία μερικές εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια (μόνο!). Ο Ήλιος-μας, που βρίσκεται στη μέση της ζωής-του και είναι κιτρινωπός, έχει ηλικία περίπου 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια (όση και η Γη, αφού μαζί δημιουργήθηκαν). Δεν πρέπει όμως να νομίσουμε οτι ο κάθε αστέρας από τους νεαρούς–γαλάζιους που γνωρίσαμε θα καταλήξει στο μέγεθος του Αρκτούρου σε κάποιο στάδιο της ηλικίας-του. Ο κάθε αστέρας ξεκινάει με διαφορετική μάζα (σε υδρογόνο), άρα θα καταλήξει με διαφορετικό μέγεθος: όποιος έχει πιο πολλή μάζα, γερνώντας θα γίνει και μεγαλύτερος.

Τί παθαίνει ένας γερασμένος αστέρας στο τέλος; Πώς πεθαίνει; Αυτό θα το συζητήσουμε αργότερα, όταν θα συναντήσουμε κάποια αστέρια που είναι πραγματικά “στα τελευταία-τους”. (Όχι, ο Αρκτούρος δεν είναι στα τελευταία-του.)

Όπως είπαμε, και τον Αρκτούρο είναι πολύ εύκολο να τον βρούμε στον ουρανό. Τον βρίσκουμε χάρη στο οτι είναι πολύ λαμπρός. Είναι μεν τρίτος μετά το Σείριο και τον Κάνωπο, αλλά ο Κάνωπος φαίνεται από την Αίγυπτο και κάτω, ενώ ο Σείριος μόνο το χειμώνα–άνοιξη, άρα το καλοκαίρι ο πιο λαμπρός αστέρας είναι ο Αρκτούρος — αρκεί να μην τον μπερδέψετε με τους πλανήτες Αφροδίτη και Δία. Αλλά τον εντοπίζουμε επίσης χάρη στο οτι φαίνεται να αποτελεί την “ουρά” της Μεγάλης Άρκτου, όπως στο παρακάτω σχήμα:

Τη Μεγάλη Άρκτο είναι πανεύκολο να την εντοπίσουμε στον ουρανό, γιατί όλα τα αστέρια-της (εκτός από ένα μικρούλι που ενώνει το “σώμα” με την “ουρά”) είναι λαμπρά και ξεχωρίζουν από τα άλλα γύρω-τους. Μόλις εντοπίσουμε τη Μεγάλη Άρκτο, προχωράμε νοητά το τόξο που διαγράφει η ουρά, όπως δείχνει η πορτοκαλί καμπύλη στο σχήμα, και λίγο παραπέρα θα δούμε τον λαμπρότατο Αρκτούρο, πορτοκαλί και πιο φωτεινό από όλα τα τριγύρω άστρα. (“Πορτοκαλοφέρνει” το χρώμα-του· είπαμε, το μάτι δεν μπορεί να δει ξεκάθαρα το χρώμα των άστρων.)

Εκεί στην ίδια περίπου απόσταση με τον Αρκτούρο (αλλά σε διαφορετικά σημεία του ουρανού) βρίσκονται άλλοι δύο γίγαντες — όχι τόσο ερυθροί όπως ο Αρκτούρος, ούτε τόσο μεγάλοι· μεγαλύτεροι πάντως από τα άλλα αστέρια που συναντήσαμε ως τώρα. Είναι οι εξής:

Τόσο ο Πολυδεύκης όσο και το σύστημα της Αίγας βρίσκονται στο βόρειο ημισφαίριο. Ας δούμε σχηματικά τους γίγαντες αυτούς, τοποθετημένους μαζί με τον Ήλιο και τον Αρκτούρο:

Οι ερυθροί νάνοι του ζεύγους HL του συστήματος της Αίγας παραείναι μικροί για να φανούν στο παραπάνω διάγραμμα.

Μια που μιλήσαμε για ερυθρούς γίγαντες, και για να μη νομίζουμε οτι ο Αρκτούρος είναι πια τόοοοοοσο μεγάλος, ας πάμε και στα 16,5 χιλιόμετρα μακριά από το CD, ή στα 65,3 έτη φωτός στην πραγματικότητα, για να βρούμε τον Αλντεμπαράν: έναν όντως ερυθρό γίγαντα, όπου το “ερυθρός” το εννοούμε στην κυριολεξία, και πολύ μεγαλύτερο από τον Αρκτούρο.

Σαν να παραμίκρυνε ο Ήλιος-μας, ε; Σε σημείο που να χρειάζεται βέλος τώρα για να τον προσέξουμε, όπως κάναμε για τον Εγγύτατο στην αρχή αυτού του ταξιδιού!

Ο Αλντεμπαράν είναι το α του Ταύρου. Συνήθως ονομάζεται “το κόκκινο μάτι του Ταύρου”, επειδή όταν ζωγραφίζουν τον Ταύρο πάνω στο χάρτη του ουρανού, τον τοποθετούν έτσι ώστε ο Αλντεμπαράν να είναι ακριβώς στο μάτι του ζώου. Παρεμπιπτόντως, αυτός ο ταύρος περί ου ο λόγος είναι υποτίθεται ο (θεός) Δίας, όταν πήρε τη μορφή ενός λευκού ταύρου ώστε να απαγάγει την ωραία Ευρώπη, πριγκήπισσα της Φοινίκης (που όμως ήταν Ελληνίδα, με καταγωγή από το Άργος), να τη φέρει στην Κρήτη, και μαζί-της να κάνει (ως θεός πλέον, και όχι ως ταύρος!) τρία παιδιά: τον Μίνωα (μυθικό και πασίγνωστο βασιλιά της Κρήτης), τον Ραδάμανθυ, και τον Σαρπηδόνα. (Ιδού ο μύθος).

Πάντως η ιδέα οτι τα άστρα γύρω από τον Αλντεμπαράν σχηματίζουν τη φιγούρα ενός ταύρου δεν ανήκει στους Έλληνες. Κι άλλοι λαοί, π.χ. της Μεσοποταμίας, είχαν αυτή την ιδέα, πριν από τους Έλληνες. Απλώς οι πρόγονοί μας είχαν κι ένα βολικό μύθο, αυτόν του Δία με την απαγωγή της Ευρώπης, και “κόλλησαν” το μύθο αυτό στον ουρανό. Κοιτάξτε το παρακάτω σκίτσο:

Δείχνει τον αστερισμό του Ταύρου. Το πρόσωπο του ταύρου σχηματίζεται από ένα V, στο άνω άκρο του οποίου είναι ο αστέρας που μόλις γνωρίσαμε, ο ALDEBARAN. Όπως είπα, και άλλοι λαοί “είδαν” με τη φαντασία-τους το πρόσωπο ενός ταύρου, και η ιδέα πέρασε στους Έλληνες. Τα αστέρια αυτά που σχηματίζουν το V λέγονται Υάδες, και αποτελούν ένα “ανοιχτό σμήνος”. Λίγο πιο πέρα, προς τα δεξιά, στο σώμα του ταύρου, βλέπουμε ένα άλλο, πιο πυκνό ανοιχτό σμήνος, που λέγεται Πλειάδες. Οι Πλειάδες, που η κοινή ονομασία-τους είναι “(η) Πούλια” είναι οπτικά πιο εντυπωσιακές από τις Υάδες, και μοιάζουν με ένα “συννεφάκι από άστρα”. Όλα αυτά μπορεί να τα δει κανείς την άνοιξη, δίπλα στον Ωρίωνα, για τον οποίο θα μιλήσουμε λίγο αργότερα, όταν συναντήσουμε δύο από τα σημαντικά αστέρια-του.

Βλέπετε που κάτω-αριστερά στο σκίτσο γράφει ERIDANUS; Πρόκειται για τον αστερισμό του Ηριδανού, το πιο λαμπρό άστρο του οποίου θα συναντήσουμε αμέσως παρακάτω.

Πριν φύγουμε από τη γειτονιά-μας, ας δούμε σε ένα ακόμα στερεόγραμμα τα αστέρια που συναντήσαμε, μαζί με διάφορα άλλα:

Η Αίγα είναι αυτό που ονομάζεται Capella στο παραπάνω στερεόγραμμα. Ο Πολυδεύκης διεθνώς λέγεται Pollux, και μαζί με τον Κάστορα (Castor, γαλάζιος, λίγο παραπάνω) αποτελούν τους δύο Διδύμους. Ο Ήλιος μόλις που φαίνεται στο στερεόγραμμα αυτό σαν μια ακίνητη κίτρινη κουκκίδα στο κέντρο, που το όνομά του (Sun) επικαλύπτεται την περισσότερη ώρα από τα γειτονικά-του αστέρια (Σείριο, Πρόκυνα, κλπ).

2.2 Λίγο πιο πέρα από τη γειτονιά-μας

Στα 35,4 χιλιόμετρα μακριά από το CD, ή 140,2 έτη φωτός, βρίσκεται ο Αχερνάρ, το α του Ηριδανού. Αυτός ο Αχερνάρ είναι ακόμη ένα παράδειγμα από εκείνα τα... γαλάζια αυγά, σαν τον Βέγα, μόνο που είναι πιο μεγάλος, αλλά και εξαιρετικά αυγουλωτός. Νά-τον σε διάγραμμα, δίπλα σε άλλους παρόμοιους αστέρες (γιατί αν τον βάλουμε δίπλα στους ερυθρούς γίγαντες που γνωρίσαμε, θα φαίνεται πολύ μικρός για να μας εντυπωσιάσει):

Είπαμε οτι ο Αχερνάρ είναι το άλφα του Ηριδανού, ενός αστερισμού με πολύ μεγάλο μήκος στον ουρανό, καθώς παριστάνει έναν ποταμό. Αλλά ποιος είναι αυτός ο ποταμός Ηριδανός; Ήταν ένα ποταμάκι της αρχαίας Αθήνας. Αυτό που, κανονικά σε άλλες χώρες που έχουν πραγματικά ποτάμια, θα ονομαζόταν “ρυάκι”, οι αρχαίοι Αθηναίοι το ονόμαζαν “ποταμό”. Και πού βρίσκεται ο Ηριδανός; Αν πάτε στο Μοναστηράκι, στην Πλατεία Μοναστηρακίου, εκεί μπροστά από το Σταθμό του Ηλεκτρικού (“γραμμή 1”) και μπροστά επίσης από το παλιό τζαμί, είναι μια “τρύπα”, σκεπασμένη από πάνω με τζάμια, καθώς περικλείει αρχαία ευρήματα. Αν κοιτάξετε στο βάθος, πάνω από τη τζαμαρία, και αν έχει βρέξει τις προηγούμενες μέρες, θα δείτε λίγο νερό να κυλάει στον πάτο. Αυτό είναι ότι έχει απομείνει από τον περίφημο “ποταμό” Ηριδανό! (Στον Κεραμεικό, κατά μήκος της Ιεράς Οδού, υπάρχουν άλλα υπολείματά του.) Πάντως, παρά τη σημερινή ασημαντότητά του (αν και στην αρχαία εποχή είχε πιο πολύ νερό), ο Ηριδανός έχει απαθανατιστεί στον ουρανό, μάλλον για πάντα, καθώς σε όλο το Δυτικό κόσμο ο αστερισμός είναι γνωστός με τη λατινική ονομασία: Eridanus.

Αντίθετα με το αρχαίο ποταμάκι που ήταν μικρό, ο αστερισμός Ηριδανός καλύπτει ένα τεράστιο μέρος του ουρανού.
Κάτω και δεξιά βλέπουμε τον Αχερνάρ, το α του Ηριδανού.

Στα 78,25 χιλιόμετρα από το CD, ή 310 έτη φωτός στην πραγματικότητα, βρίσκεται ο Κάνωπος, το α της Τρόπιδος (διεθνώς ο αστερισμός Τρόπις είναι γνωστός ως Carina), που είναι ο δεύτερος πιο λαμπρός αστέρας στον ουρανό της Γης μετά το Σείριο. Ο Σείριος είναι το λαμπρότερο αστέρι στον ουρανό επειδή είναι κοντά-μας, στα 8,6 έτη φωτός, αν και (όπως είδαμε) σε διάμετρο είναι μόλις λίγο μεγαλύτερος από τον Ήλιο. Ας σκεφτούμε όμως τώρα οτι ο Κάνωπος είναι ο δεύτερος πιο λαμπρός, από τη δική-μας οπτική, παρόλο που είναι 310 έτη φωτός μακριά! Μας φαίνεται δηλαδή πιο λαμπρός απ’ τον Αρκτούρο, και πιο λαμπρός απ’ τον Αλντεμπαράν, παρόλο που είναι πολύ μακρύτερα κι από τους δύο! Άρα πρέπει να είναι και πολύ μεγαλύτερός τους. Πράγματι, αυτό βλέπουμε να απεικονίζεται στο ακόλουθο δάγραμμα.

Όπως παρατηρούμε λοιπόν, ένας αστέρας μπορεί να είναι τεράστιος σε μέγεθος χωρίς να είναι ερυθρός, χωρίς δηλαδή να βρίσκεται στο στάδιο της διαστολής και ταυτόχρονης ψύχρανσης (άρα μεταβολής του χρώματος προς το ερυθρό). Ο Κάνωπος έχει ήδη ξεπεράσει εκείνο το στάδιο. Είναι ένας πολύ γερασμένος αστέρας, που βρίσκεται σε επόμενο στάδιο γήρανσης. Η θερμοκρασία στην επιφάνεια του Κανώπου είναι 7000°Κ, ενώ εκείνη στην επιφάνεια του Αλντεμπαράν είναι 3900°Κ, στου Αρκτούρου 4200°Κ, και στου Ήλιου 5778°Κ. Η διάμετρος του Κανώπου είναι 71 φορές μεγαλύτερη του Ήλιου, ενώ ο αστέρας αυτός λάμπει 10.700 φορές περισσότερο από τον Ήλιο! Κανένα άστρο πιο κοντά σ’ εμάς από τον Κάνωπο δεν έχει μεγαλύτερη πραγματική λαμπρότητα (ή μεγαλύτερο “απόλυτο μέγεθος”, όπως λένε οι αστρονόμοι).

Ο Κάνωπος είναι αστέρας του νότιου ημισφαιρίου, και δεν φαίνεται από τα περισσότερα βόρεια γεωγραφικά πλάτη της Γης. Πρέπει να πάει κανείς στην Αίγυπτο, και μάλιστα στα νότια της μεγάλης αυτής χώρας, για να μπορέσει να δει τον Κάνωπο να ανατέλλει αρκετά πάνω από τον ορίζοντα. Κάποιοι αρχαίοι Έλληνες που είχαν ταξιδέψει στην Αίγυπτο, ή ζούσαν εκεί (όπως ο Ερατοσθένης και ο Πτολεμαίος, που ζούσαν στην Αλεξάνδρεια), γνώριζαν για τον Κάνωπο, γιαυτό και του έδωσαν το όνομα αυτό, που ήταν το όνομα ενός καπετάνιου υπό τις διαταγές του μυθικού (Ομηρικού) βασιλιά Μενελάου της Σπάρτης, όταν εκείνος ξεκίνησε μαζί με τους άλλους Έλληνες για να πάρει πίσω την Ελένη από την Τροία. Πάντως ο Κάνωπος φαίνεται κι από την Κρήτη, αρκεί να ξέρει κανείς πότε να τον δει: ανατέλλει μόλις λίγο πάνω από τον ορίζοντα του Νότιου Κρητικού Πελάγους κατά τις 9 το βράδυ, κατά τις τελευταίες ημέρες του Ιανουαρίου και τις πρώτες του Φεβρουαρίου. Εκείνες τις μέρες λοιπόν οι Κρητικοί π.χ. της Ιεράπετρας, κοιτώντας νότια και σχεδόν στον ορίζοντα της θάλασσας (αρκεί να μην έχει πολλή υγρασία στην ατμόσφαιρα), μπορούν να τον δουν να ανεβαίνει λίγο, και σύντομα μετά να δύει.

Όπως και πρωτύτερα, τον Ήλιο (το CD με ολόκληρο το πλανητικό-μας σύστημα) το έβαλα στη σέντρα της Τούμπας, που — χωρίς να μεροληπτώ καθόλου βρε παιδιά! — είναι το μοναδικό γήπεδο για το οποίο αξίζει να μιλάει κανείς στον Ελλαδικό χώρο. Τα αστέρια τα έβαψα όλα άσπρα με μαύρο περίγραμμα (εντελώς τυχαία η επιλογή των χρωμάτων, ε;), ώστε να μοιάζουνε με πόλεις. Βέβαια δύο από τις “πόλεις” αυτές, ο Προκύων και ο Πολυδεύκης, πέφτουνε στη θάλασσα, αλλά τί να κάνουμε... όπως και να το έστρεφα το όλο σύστημα, κάποιες θα είχανε αυτή την τύχη, γιατί έχει πολλή θάλασσα η Ελλάδα. Τέλος πάντων, αυτή τη φορά έστρεψα το σύστημα ώστε ο Σείριος να πέφτει στο Λευκό Πύργο. Έχουμε τότε τον Αρκτούρο να βρίσκεται στον αυτοκινητόδρομο Α242 που οδηγεί στην είσοδο του αεροδρομίου της Μίκρας, αυτόν που είναι κάθετος και μεταξύ των Α24 Θεσ/νίκης-Νέων Μουδανιών (που πάμε για Χαλκιδική) και Θεσ/νίκης-Περαίας (που πάμε για Περαία και Νέα Μηχανιώνα). Η Αίγα είναι δυτικά, εκεί που είναι τα διυλιστήρια. Ο Αλντεμπαράν είναι ακριβώς στον Αξιό Ποταμό, σε ένα σημείο λίγο πιο βόρεια από τη Βιομηχανική Περιοχή, και βόρεια του αυτοκινητόδρομου που οδηγεί προς Γιαννιτσά και Έδεσσα. Ο Αχερνάρ, εντελώς βόρεια, λίγο πριν από το Κιλκίς. Και ο Κάνωπος δυτικά, μόλις δύο χιλιόμετρα πριν από τη γενέτειρά μου, την Έδεσσα. (Πάνω στο δρόμο που οδηγεί από το Ριζάρι προς Έδεσσα, για τους γνωρίζοντες.)

Ωραία αστρογεωγραφηθήκαμε, αλλά υπάρχουν κι αυτοί οι Νότιοι, με τις ομαδούλες-τους εκεί κάτω, με τα πιτόγυρα που τα λένε σουβλάκια, με τα σουβλάκια που τα λένε καλαμάκια, και με τα με-σε που τα λένε μου-σου. Ας τους κάνουμε τη χάρη κι αυτονώνε τω φτωχώνε, σα μεγαλόψυχοι που είμαστε εμείς οι Βόρειοι.

Με το CD όπως και πριν στην Πλατεία Συντάγματος, έχουμε και λέμε: ο Αρκτούρος πάει στην Άνω Γλυφάδα. Ο Πολυδεύκης κάπου μεταξύ Νίκαιας και Κορυδαλλού. Η Αίγα είναι στην περιφερειακή του Αιγάλεω, λίγο πριν να ενωθεί με την Αθηνών-Κορίνθου. Ο Αλντεμπαράν πάει κάπου βόρεια του Ασπρόπυργου και ανατολικά του στρατιωτικού αεροδρομίου της Ελευσίνας. Ο Αχερνάρ είναι στα βόρεια σύνορα του νομού Αττικής με τη Βοιωτία, ανάμεσα στο Χαλκούτσι και το Δήλεσι. Τέλος, ο δύστυχος ο Κάνωπος κάνει τα μπάνια-του στον Κορινθιακό Κόλπο, λίγο πιο πέρα απ’ τις Αλκυονίδες Νήσους, όπου και το ρήγμα που δίνει πότε-πότε σεισμούς στην Αθήνα και στην Κόρινθο.

Στα 109 χιλιόμετρα από το CD, και 432 έτη φωτός στην πραγματικότητα (περίπου σ’ αυτά τα νούμερα, γιατί η απόσταση αυτή δεν έχει γίνει γνωστή με μεγάλη ακρίβεια μέχρι τώρα), είναι ο Πολικός Αστέρας, το α της Μικρής Άρκτου. Είναι το αστέρι που βρίσκεται πολύ κοντά στη βόρεια προέκταση του άξονα της Γης. Το αποτέλεσμα είναι οτι, από το βόρειο ημισφαίριο, οποιαδήποτε ώρα της νύχτας (και οποιαδήποτε εποχή), ο Πολικός Αστέρας μοιάζει αμετακίνητος στον ουρανό, δείχνοντάς μας το Βορρά, ενώ όλα τα άλλα αστέρια μοιάζουν να διαγράφουν τόξα κύκλων γύρω-του. (Ενώ αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα είναι οτι περιστρέφεται η Γη γύρω από τον άξονά της.)

Αυτή η φωτογραφία (από τη Wikipedia, ελεύθερη πνευματικών δικαιωμάτων) πάρθηκε με το διάφραγμα ανοιχτό για μισή ώρα,
ώστε τα άστρα να διαγράψουν τόξα καθώς η Γη περιστράφηκε γύρω από τον άξονά της σ’ αυτό το χρονικό διάστημα.
Το άστρο στο κέντρο όλων των κυκλικών τόξων, που φαίνεται σαν σημείο και όχι σαν τόξο, είναι ο Πολικός Αστέρας.

Ας σημειώσουμε οτι την αρχαία εποχή (π.χ. την εποχή του Πτολεμαίου, ο οποίος έκανε σπουδαιότατες αστρονομικές παρατηρήσεις και μετρήσεις) ο Πολικός Αστέρας δεν ήταν τόσο κοντά στο Βορρά όπως είναι σήμερα. Η Γη γυρίζει περίπου όπως και μια σβούρα: κάνει μεν μια περιστροφή κάθε 24 ώρες (που αντιστοιχεί σε μια περιστροφή της σβούρας), αλλά κάνει και πολύ πιο αργούς κύκλους με τον άξονά της, κύκλους που διαρκούν χιλιάδες χρόνια (όπως και η σβούρα κάνει αργούς κύκλους στο πάτωμα, την ίδια ώρα που στριφογυρίζει πολύ γρηγορότερα). Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται “μετάπτωση του άξονα” (ή των ισημεριών) της Γης. Κάπως έτσι λοιπόν, ο άξονας της Γης άρχισε να πλησιάζει (να δείχνει) προς τον Πολικό Αστέρα περίπου την εποχή του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ιουστινιανού. Νωρίτερα, την εποχή του Πτολεμαίου, κανένα εύκολα ορατό αστέρι δεν ήταν πολύ κοντά στο σημείο του Βορρά, οπότε οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν ολόκληρο τον αστερισμό της Μικρής Άρκτου για να βρουν το Βορρά, και όχι τον Πολικό, τον οποίο φυσικά δεν ονόμαζαν έτσι. (Τον ονόμαζαν “Φοινίκη”.)

Πολύς κόσμος νομίζει οτι ο Πολικός Αστέρας είναι πολύ μεγάλος σε μέγεθος, ή οτι είναι πολύ λαμπρός στον ουρανό. Τίποτε από τα δύο δεν ισχύει. Ο Πολικός, έτσι όπως τον βλέπουμε από τη Γη, είναι αστέρας “2ου μεγέθους”, δηλαδή λιγότερο λαμπρός από όλους τους αστέρες που συναντήσαμε ως τώρα (εκτός από τους ερυθρούς νάνους βέβαια)· και σε πραγματικό μέγεθος είναι λίγο μικρότερος από τον Αλντεμπαράν, και αρκετά μικρότερος από τον Κάνωπο. Ορίστε τα αστέρια αυτά, σε ένα διάγραμμα:

Ίσως η λανθασμένη άποψη οτι ο Πολικός Αστέρας είναι πολύ λαμπρός να οφείλεται στη σπουδαιότητά του ως σημείο εύρεσης του Βορρά, άρα και πλοήγησης των πλοίων τις παλιές εποχές, όταν δεν υπήρχε ακόμα το GPS.

Πώς βρίσκουμε όμως τον Πολικό Αστέρα στον ουρανό; Πολύ εύκολο. Κατ’ αρχήν εντοπίζουμε όχι τη Μικρή αλλά τη Μεγάλη Άρκτο, της οποίας το σχήμα είναι πολύ προφανές στον ουρανό, γιατί (όπως είπαμε και όταν μιλούσαμε για τον Αρκτούρο) όλα τα αστέρια-της είναι πολύ λαμπερά, εκτός από εκείνο που ενώνει το τετράπλευρο με την “ουρά”. Δείτε τη Μεγάλη Άρκτο αριστερά στο ακόλουθο σχήμα:

Στη συνέχεια κοιτάμε τα δύο “ακριανά” άστρα του τετραπλεύρου, προεκτείνουμε νοερά το ευθύγραμμο τμήμα που ορίζουν αυτά τα δύο άστρα περίπου πέντε φορές, και πετυχαίνουμε τον Πολικό Αστέρα (βλ. σχήμα). Ο Πολικός είναι αρκετά απομονωμένος, χωρίς άλλα λαμπερά αστέρια γύρω-του (μετά βίας φαίνονται τα υπόλοιπα της Μικρής Άρκτου από τον ουρανό των πόλεων), οπότε “κάνει μπαμ” κατά κάποιο τρόπο. Αν βρείτε τον Πολικό μία φορά από το σπίτι-σας, δεν είναι ανάγκη καν να τον ξαναψάξετε μέσω της Μεγάλης Άρκτου, γιατί θα είναι πάντα εκεί, δεν θα μετακινηθεί ποτέ όλη τη νύχτα και όλες τις εποχές του χρόνου. (Βάλτε σημάδια με τις ταράτσες και τις κεραίες τηλεοράσεων των άλλων σπιτιών.)

Ήρθε η ώρα να γνωρίσουμε και έναν υπεργίγαντα. Στην ελληνική αστρονομική ορολογία, το “υπεργίγας” χαρακτηρίζει τα μεγαλύτερα αστέρια (αλλά δείτε παρακάτω). Στα 139 χιλιόμετρα μακριά από το CD, ή 550 έτη φωτός στην πραγματικότητα, βρίσκουμε τον Αντάρη, το α του Σκορπιού. Πρόκειται για ερυθρό υπεργίγαντα, το μεγαλύτερο από όλα τα άστρα μέχρι την απόσταση των 550 ετών φωτός. Το πόσο μεγάλος είναι ο Αντάρης το αντιλαμβανόμαστε όταν τον βάλουμε δίπλα σ’ εκείνα τα άστρα που θεωρήσαμε “τεράστια” μέχρι τώρα, όπως τον Κάνωπο και τον Αλντεμπαράν. Ιδού:

Όπως βλέπουμε, τα άλλα μεγάλα άστρα έγιναν τώρα νάνοι! (Τρόπος του λέγειν· το “νάνος αστέρας” χαρακτηρίζει τα μικρότερα από τα άστρα που γνωρίσαμε ως τώρα.) Όσο για τον Ήλιο-μας θα χρειαζόμασταν πολύ λιγότερο από ένα εικονοστοιχείο (pixel) οθόνης για να τον παραστήσουμε, οπότε είναι εντελώς εξαφανισμένος, δεν μπορεί να φανεί στο διάγραμμα αυτό.

Είπαμε προηγουμένως οτι στην ελληνική ορολογία χρησιμοποιείται ο όρος “υπεργίγας”. Αυτού του είδους είναι κάθε άστρο με διάμετρο 100 φορές ή μεγαλύτερη της διαμέτρου του Ήλιου· και ο Αντάρης, με διάμετρο περίπου 740 φορές εκείνη του Ήλιου, είναι ασφαλώς ένας υπεργίγας. (Ο Κάνωπος, με 71 φορές τη διάμετρο του Ήλιου, είναι γίγας, αλλά όχι υπεργίγας.) Στην αγγλική ορολογία, τα πράγματα είναι ελαφρώς διαφορετικά. Στον ελληνικό όρο “υπεργίγας” αντιστοιχεί περίπου το “supergiant”, που όμως δεν ορίζεται με αυστηρό τρόπο. Υπάρχει όμως στα αγγλικά και ο όρος “hypergiant”, που αντιστοιχεί σε ακόμη (πολύ) μεγαλύτερα άστρα, κανένα από τα οποία δεν βρίσκεται κοντύτερα από 3000 έτη φωτός σε απόσταση από εμάς.

Να πούμε τώρα και την πικρή αλήθεια: το όνομα “Αντάρης” οφείλεται στο οτι, καθώς το χρώμα-του είναι κόκκινο, όπως και του τέταρτου πλανήτη του ηλιακού-μας συστήματος, από τα αρχαία χρόνια το άστρο αυτό το βλέπανε σαν κάτι “αντίθετο του ΠΑΟΚ” — εεε, του θεού του πολέμου εννοώ!! (Δεν μπορώ να την πω τη λέξη βρε παιδιά! Δεν “μου ’ρχεται”! Δεν “μου βγαίνει”!) Εξ ου λοιπόν και το “Αντάρης”.

Όσο προχωράμε μακρύτερα, τόσο φαίνεται να μεγαλώνει το μέγεθος των αστεριών — το παρατηρήσατε; Γιατί συμβαίνει αυτό;

Δεν μεγαλώνει το μέγεθος των αστεριών. Μεγαλώνει η πιθανότητα να βρούμε κάποιο ακόμα μεγαλύτερο αστέρι από αυτά που ήδη έχουμε συναντήσει και συζητήσει. Καθώς απομακρυνόμαστε από τον Ήλιο, μεγαλώνει η ακτίνα της νοητής σφαίρας με κέντρο στον Ήλιο, μέσα στην οποία ψάχνουμε για εντυπωσιακά αστέρια. Μεγαλώνοντας η σφαίρα, όλο και κάποιο ακόμα πιο εντυπωσιακό άστρο τυχαίνει να περιλάβει· οπότε μιλάμε γι’ αυτό, και αγνοούμε τα χιλιάδες άλλα άστρα, για τα οποία — λόγω μεγέθους, που είναι εδώ το κύριο κριτήριό μας της “σημαντικότητας”, αλλά όχι μόνο — δεν έχουμε το χώρο ή το χρόνο να μιλήσουμε.

Στο άμεσο μέλλον, προβλέπω οτι ένα πιο λογικό κριτήριο σημαντικότητας άστρων θα είναι το κατά πόσο ένα δοσμένο άστρο έχει πλανήτη ή πλανήτες που μοιάζουν με τη Γη, είναι κατοικίσιμοι, πιθανώς έχουν ήδη ζωή, έστω μικροβιακής φύσης, κλπ κλπ. Καθώς μαθαίνουμε όλο και περισσότερα στοιχεία για τα άστρα και τους πλανήτες-τους, αυτό το “κριτήριο σημαντικότητας” προβλέπω πως θα γίνεται όλο και πιο ισχυρό. Προς το παρόν (2020), εξακολουθούμε να συλλέγουμε στοιχεία και να μαθαίνουμε.

Δεν έχουμε και πολλά ακόμη “σημαντικά” άστρα να γνωρίσουμε πριν χαθούμε σε τέτοιες αποστάσεις που τα δεδομένα-μας αρχίζουν να είναι πια όχι και τόσο εμπιστεύσιμα. (Γιατί όσο πιο μακριά πάμε, τόσο πιο δύσκολη γίνεται η παρατήρηση του κάθε άστρου, και άρα με τόσο πιο μεγάλη αβεβαιότητα καταγράφονται τα στοιχεία-του.) Όσο είμαστε λοιπόν αρκετά βέβαιοι για τα δεδομένα-μας, ας σημειώσουμε τα δύο πιο λαμπρά άστρα του Ωρίωνα: το α και το β του αστερισμού αυτού.

Στα 177 χλμ μακριά από το CD, ή περίπου 700 έτη φωτός στην πραγματικότητα, συναντάμε τον Μπετελγκέζ, το α του Ωρίωνα. Παρόλο που του έχει δοθεί το ελληνικό γράμμα άλφα, δεν είναι ο λαμπρότερος (όπως τον βλέπουμε από τη Γη) αστέρας του Ωρίωνα. Τον τίτλο του λαμπρότερου εντός του Ωρίωνα τον έχει ο επόμενος αστέρας που θα γνωρίσουμε.

Ο Μπετελγκέζ είναι άλλος ένας ερυθρός υπεργίγας, και μάλιστα μεγαλύτερος από τον Αντάρη! Θα τον δούμε αμέσως σε διάγραμμα, αλλά ας γνωρίσουμε πρώτα και το άλλο σημαντικό άστρο του Ωρίωνα:

Στα 218 χλμ από το CD, ή περίπου 860 έτη φωτός στην πραγματικότητα, βρίσκουμε τον Ρίγκελ, το β του Ωρίωνα, που όμως όπως είπαμε είναι ο λαμπρότερος (οπτικά αλλά και κατ’ απόλυτη τιμή) αστέρας του Ωρίωνα. Ο Ρίγκελ (ας μη τον μπερδέψουμε με τον Ρίγκιλ, το μεγαλύτερο αστέρι στο σύστημα του άλφα Κενταύρου, αν και η αραβική ρίζα των Ρίγκελ και Ρίγκιλ είναι η ίδια), είναι ένας γαλάζιος γίγαντας. Μέχρι τώρα, τα γαλάζια αστέρια είδαμε οτι υπολείπονταν σε μέγεθος από αστέρια άλλων χρωμάτων που συναντούσαμε. Ο Ρίγκελ όμως, αν και γαλάζιος, είναι τεράστιος — ελαφρώς μεγαλύτερος από τον Κάνωπο! Ας τοποθετήσουμε όλα τα γνωστά-μας μεγάλα άστρα σε ένα διάγραμμα:

Ε αυτό πάλι; Οτι θα χρειαζόμασταν βελάκι για να δείξουμε τον Αρκτούρο, το φανταζόσασταν ποτέ; Ιδίως τότε που γυροφέρναμε στη γειτονιά-μας, όπου ο Αρκτούρος φάνταζε τεράστιος;

Ο Μπετελγκέζ λοιπόν δείχνει το μέγεθός του στο προηγούμενο διάγραμμα, όντας ακόμη μεγαλύτερος από τον επίσης τεράστιο Αντάρη. Αυτός που “χάνει” στη σύγκριση, τοποθετημένος δίπλα στον Μπετελγκέζ, είναι ο Ρίγκελ. Πράγμα που δεν είναι “δίκαιο”, γιατί ο Ρίγκελ, ως γαλάζιος γίγας, είναι κ’ εκείνος ιδιαίτερα αξιοσημείωτος. Ας βάλουμε τον Ρίγκελ σε διάγραμμα μαζί με άλλα αστέρια που συγκρίνονται με το μέγεθός του:

Ο Ρίγκελ, μπορεί να είναι μικρότερος από τον Μπετελγκέζ σε διάμετρο, είναι όμως λαμπρότερος σε απόλυτη τιμή. (Είναι επίσης λαμπρότερος και φαινομενικά, όπως δηλαδή βλέπουμε τα δύο άστρα στον ουρανό.)

Μια που φτάσαμε ως τον Ρίγκελ, ας δούμε και ένα κινούμενο στερεόγραμμα των κυριότερων άστρων μέχρι εκεί. Μόνο των κυριότερων όμως, γιατί αν ζητήσουμε να τα δούμε όλα, θα γίνει ένας “χαμός” όπου θα ψάχνουμε να βρούμε αυτά που γνωρίζουμε ανάμεσα σε χιλιάδες άλλα, ανώνυμα και άγνωστα.

Όπως βλέπουμε, ο Πολικός Αστέρας (“Polaris”) μοιάζει να κάθεται ακίνητος εκεί στην κορυφή του στερεογράμματος. Δεν είναι ακίνητος όμως. Αν τον παρατηρήσουμε προσεκτικά, θα δούμε οτι κινείται ελάχιστα, δεξιά και αριστερά. Αυτό γίνεται γιατί ο Πολικός έχει γωνία απόκλισης (δηλαδή το πόσο ψηλά είναι από τον ορίζοντα του ουράνιου ισημερινού) ίση με 89° 15΄ 51΄΄ (89 μοίρες, 15 λεπτά, και 51 δεύτερα). Όπως βλέπουμε, δεν είναι ακριβώς 90°. Αν ήταν, δεν θα κινείτο πραγματικά καθόλου. Ο Αρκτούρος είναι μια μικρή πορτοκαλί κουκκίδα (του ενός εικονοστοιχείου), και χρειάζεται προσπάθεια για να τον δούμε. Όσο για τον Ήλιο, είναι εντελώς εξαφανισμένος (λόγω ασήμαντου μεγέθους) στο στερεόγραμμα αυτό, και πρέπει να τον φανταστούμε να υπάρχει κάπου εκεί κοντά στον Αρκτούρο, στο κέντρο όπου γύρω-του γυρίζουν όλα τα άστρα.

Οφείλουμε να σημειώσουμε στο σημείο αυτό οτι ο Πολικός Αστέρας δεν έχει καμιά ιδιαίτερη ιδιότητα που τον κάνει να φαίνεται ακίνητος (ή σχεδόν ακίνητος) στο παραπάνω στερεόγραμμα. Απλώς τυχαίνει, τους αιώνες που διανύουμε, ο άξονας της Γης να “δείχνει” σχεδόν ακριβώς προς τον Πολικό, ο οποίος γι’ αυτό το λόγο έχει απόκλιση 89° 15΄ 51΄΄ (σχεδόν μία ορθή γωνία). Επίσης, το πρόγραμμα που δημιουργεί το στερεόγραμμα θα μπορούσε να κάνει τα αστέρια να περιστρέφονται γύρω από κάποιον οριζόντιο άξονα, οπότε ο Πολικός θα έκανε κι αυτός κύκλους. Τα αστέρια δεν κινούνται (τουλάχιστον όχι τόσο ώστε να αντιλαμβανόμαστε την κίνησή τους). Το πρόγραμμα τα κάνει να κινούνται, ώστε να τα βλέπουμε καλύτερα στην τριδιάστατη απεικόνισή τους.

Βάλαμε μόνο τα γνωστά-μας μεγάλα άστρα στο παραπάνω στερεόγραμμα, και είπαμε πως το κάναμε αυτό για να έχουμε ένα καθαρό οπτικό πεδίο, χωρίς τις χιλιάδες τα άλλα άστρα στο χώρο αυτόν. Και όμως, θα διαπιστώσουμε κάτι ενδιαφέρον αν βάλουμε και όλα τα υπόλοιπα άστρα σε ένα στερεόγραμμα όπως το παραπάνω. Ας το δούμε λοιπόν:

Παρατηρούμε το εξής: πρώτα-πρώτα, βλέπουμε και πάλι τον Μπετελγκέζ και τον Ρίγκελ, ιδίως όταν πλησιάζουν στο δεξί άκρο της σφαίρας και οι ετικέτες-τους δεν καλύπτονται από τα υπόλοιπα άστρα. Ακόμα και τον Αντάρη και τον Πολικό (Polaris) μπορούμε να δούμε με λίγη προσπάθεια. Αυτό που θέλω να παρατηρήσουμε όμως είναι κάτι άλλο: καθώς η νοητή σφαίρα με τα άστρα γυρίζει, έρχεται κάποια στιγμή (περίπου όταν ο Μπετελγκέζ είναι κοντά στο μέσον του κύκλου) που φαίνεται σαν να υπάρχει ένα περίπου-επίπεδο γαλάζιων άστρων, το οποίο βλέπουμε στην κόψη-του· μια “κόψη” όμως που είναι αρκετά παχιά, γιατί δεν πρόκειται για πραγματικό επίπεδο, αλλά για ένα παχύ-πεπλατυσμένο χώρο, όπως ένα παχύ στρογγυλό μπισκότο. Καθώς αυτό το “μπισκότο” των κατά πλειοψηφία γαλάζιων άστρων κάνει μισή στροφή (180°), το βλέπουμε πάλι “προφίλ”, αλλά να κλίνει προς τη μια μεριά. Μετά από άλλες 180° το βλέπουμε ξανά προφίλ, να κλίνει προς την άλλη πλευρά, κ.ο.κ. Τί είναι αυτό το “γαλάζιο μπισκότο”; Ή μάλλον, γιατί τα γαλάζια άστρα είναι κατανεμημένα κυρίως μέσα σ’ αυτόν τον παχύ-επίπεδο χώρο;

Όπως θα δούμε παρακάτω, όταν απομακρυνθούμε ακόμα περισσότερο, αυτό το “γαλάζιο μπισκότο” είναι το γαλαξιακό επίπεδο! Ο Γαλαξίας-μας, όπως πολλοί άλλοι μεγάλοι γαλαξίες μιας κάποιας ηλικίας, έχει το σχήμα ενός πεπλατυσμενου δίσκου, που είναι πιο παχύς στο κέντρο και πιο λεπτός στα άκρα, όπως οι δίσκοι που ρίχνουν οι δισκοβόλοι στον κλασικό αθλητισμό. Στο παραπάνω στερεόγραμμα, δεν βλέπουμε ολόκληρο το δίσκο, αλλά ένα μικρό κομμάτι-του, γιατί το πρόγραμμα που δημιουργεί το στερεόγραμμα βάζει σ’ αυτό μόνο τα άστρα που έχουν μια ορισμένη απόσταση από τον Ήλιο (εδώ, περίπου 900 έτη φωτός, ώστε να περιλαμβάνεται και ο Ρίγκελ). Φανταστείτε όμως να αποσπάτε ένα σφαιρικό κομμάτι από τις παρυφές ενός δίσκου δισκοβόλου: με τί θα μοιάζει το αντικείμενο που θα λάβετε έτσι; θα είναι μια σφαίρα που πάλι θα έχει μεγαλύτερη πυκνότητα υλικού σε μια περιοχή ενός “παχύ μπισκότου”, στο επίπεδο του δίσκου. Αυτό ακριβώς είναι που μας δείχνει το παραπάνω στερεόγραμμα.

Αυτά θα γίνουν καλύτερα κατανοητά μόλις απομακρυνθούμε λίγο περισσότερο, και αρχίσουμε να μιλάμε συνολικά για το Γαλαξία-μας.

Για να συναντήσουμε άστρο “σημαντικό” πέρα από τον Ρίγκελ, που να αξίζει δηλαδή να μιλήσουμε γι’ αυτό, πρέπει να μεταφερθούμε κάπου 2600 έτη φωτός μακριά από τον Ήλιο!

Στα 660 χλμ μακριά από το CD, ή στα 2600 έτη φωτός στην πραγματικότητα, συναντάμε τον Ντενέμπ, το α του Κύκνου, τον πρώτο (και τελευταίο, από αυτούς που μπορούμε να αναφέρουμε) γαλάζιο υπεργίγαντα. Θυμίζουμε οτι οι δύο υπεργίγαντες που συναντήσαμε μέχρι τώρα, δηλαδή ο Μπετελγκέζ και ο Αντάρης, είναι ερυθροί, και είναι τέτοιοι γιατί έχουν διασταλεί, έχουν κρυώσει (άρα κοκκινίσει), και έτσι απέκτησαν τις τεράστιες διαστάσεις που έχουν τώρα. Ο Ντενέμπ όμως είναι τεράστιος (με 203 φορές τη διάμετρο του Ήλιου) χωρίς να έχει διασταλεί, χωρίς να έχει κρυώσει και κοκκινίσει! Ενώ λοιπόν ο Αντάρης λάμπει περίπου 80.000 φορές περισσότερο από τον Ήλιο, και ο Μπετελγκέζ περίπου 120.000 φορές περισσότερο από τον Ήλιο, ο υπεργίγας Ντενέμπ, αν και μικρότερος σε διάμετρο από τους δύο προηγούμενους, λάμπει περίπου 200.000 φορές περισσότερο από τον Ήλιο!

Αν ο Ντενέμπ δείχνει “μικρός” σε σύγκριση με τους δύο ερυθρούς υπεργίγαντες, ας τον δούμε και σε σύγκριση με τον Ρίγκελ:

Όπως είχα διαβάσει κάποτε σε ένα βιβλίο αστρονομίας όταν ήμουν μικρός, αν ποτέ χαθούμε στο Γαλαξία-μας και πρέπει να δώσουμε τη “διεύθυνσή μας” στους εξωγήινους ώστε να μας οδηγήσουν ξανά στη Γη, αρκεί να τους πούμε: «Είμαστε από την περιοχή του Ντενέμπ!» Σίγουρα οι εξωγήινοι θα ξέρουν τον Ντενέμπ μέσα στο Γαλαξία, και θα καταλάβουν από ποια περίπου “γωνιά” του Γαλαξία-μας προερχόμαστε. Μόλις μας φέρουν κοντά στον Ντενέμπ, μπορούμε από εκεί να βρούμε μόνοι-μας τον Ρίγκελ, τον Μπετελγκέζ, τον Αντάρη, και προοδευτικά τα άλλα μεγάλα και μικρά αστέρια της γειτονάς-μας, ώσπου να οδηγηθούμε στον Ήλιο και στο πλανητικό-μας σύστημα.

Και πώς εντοπίζουμε τον Ντενέμπ στον ουρανό της Γης; Μα τον είχαμε ήδη αναφέρει όταν μιλήσαμε για το “καλοκαιρινό τρίγωνο”, που σχηματίζεται από τους Ντενέμπ, Βέγα, και Αλτάιρ, σχεδόν στο ζενίθ του ουρανού το καλοκαίρι (στο βόρειο ημισφαίριο φυσικά). Ας θυμηθούμε πάλι εκείνο το “ουράνιο διάγραμμα”:

Ο Ντενέμπ είναι εκείνος που έχει τρία σχεδόν ίσα σε λαμπρότητα (αλλά 2ου μεγέθους) αστεράκια μπροστά-του, σε μια ευθεία σχεδόν παράλληλη προς την απέναντι πλευρά του τριγώνου.

Όσο για αστρογεωγράφημα, θα δώσουμε ένα τελευταίο. Αν βάλουμε — όπως πάντα — το CD του πλανητικού-μας συστήματος στη σέντρα του μοναδικού γηπέδου του Ελλαδικού χώρου για το οποίο αξίζει να γίνεται λόγος (ξέρετε τώρα εσείς, αν διαβάσατε τα προηγούμενα), τότε ο Ντενέμπ, για να βρεθεί 660 χιλιόμετρα μακριά από την τιμημένη εκείνη σέντρα, τοποθετείται λίγο πριν από την Ιεράπετρα της Κρήτης! Ιδού:

Όσο για τους Ρίγκελ και Μπετελγκέζ, ο μεν ένας ξαποστέλνεται στη Βουλγαρία, ο δε άλλος πάει σ’ εκείνο το κράτος που για να ονοματίσει τον εαυτό-του έκλεψε το όνομα από το νότιο γείτονά του... οπότε τί να λέμε και πού να τους δείχνουμε κι αυτούς... Ας αφήσουμε λοιπόν έτσι το παραπάνω αστρογεωγράφημα, κατανοώντας οτι αυτό θα είναι το τελευταίο, μια και το μοντέλο “πλανητικό σύστημα ως CD” εξάντλησε κι αυτό κάπου εδώ τα όριά του — αφού για πιο μακρινές αποστάσεις μας στέλνει εκτός Ελλάδας.

Τα στερεογράμματα όμως δεν μας τελείωσαν ακόμη. Θυμάστε που λέγαμε στο τελευταίο στερεόγραμμα, οτι από την απόσταση των περίπου 900 ετών φωτός (ώστε να περιλαμβάνεται κι ο Ρίγκελ) αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε το επίπεδο του Γαλαξία; Ε λοιπόν, αυτό γίνεται ακόμη περισσότερο προφανές από την απόσταση 2600 ετών φωτός όπου είναι ο Ντενέμπ. Ας δούμε το στερεόγραμμα από τα 2600 έτη φωτός μακριά από τον Ήλιο:

Βλέπουμε τώρα ξεκάθαρα αυτό που είχα περιγράψει ως “γαλαξιακό επίπεδο”: η πλειοψηφία των άστρων είναι σε έναν πεπλατυσμένο χώρο, ένα “παχύ επίπεδο”. Όσο απομακρυνόμαστε από αυτό, τόσο η πυκνότητα των άστρων ελαττώνεται.

Είναι καιρός τώρα, μια και φτάσαμε τόσο μακριά, να γνωρίσουμε για τη θέση-μας στο Γαλαξία.

2.3 Μέσα στο Γαλαξία-μας

Ο Γαλαξίας-μας (ο δικός-μας γαλαξίας, γιατί υπάρχουν κι άλλοι, πάρα πολλοί άλλοι, τρισεκατομμύρια άλλοι!), έχει σχήμα φακού, ή δίσκου δισκοβόλου, όπως ανέφερα, αλλά με σπείρες! Η εικόνα στ’ αριστερά τον δείχνει “ανφάς”, σε κάτοψη, “από πάνω”. Και η εικόνα στα δεξιά τον δείχνει “προφίλ”, από το πλάι, απ’ την κόψη του δίσκου. Φυσικά είναι αδύνατο να βγούμε έξω από το Γαλαξία και να πάρουμε αυτές τις φωτογραφίες. Ευτυχώς όμως, έχουμε φωτογραφίες άλλων γαλαξιών που ξέρουμε οτι μοιάζουν πολύ με το δικό-μας.

Πρώτα-πρώτα, ποιο είναι το όνομα του Γαλαξία-μας; Στα ελληνικά, δυστυχώς... δεν έχει όνομα! Κατά σύμβαση, όταν γράφουμε «Γαλαξίας» με Γ κεφαλαίο, εννοούμε το δικό-μας γαλαξία· ενώ όταν γράφουμε «γαλαξίας» με γ μικρό, εννοούμε γενικά οποιονδήποτε άλλον. (Π.χ.: «ο γαλαξίας της Ανδρομέδας».) Στα αγγλικά ο Γαλαξίας-μας έχει όνομα και λέγεται Milky Way, ενώ η γενική λέξη για γαλαξίες είναι βέβαια galaxy. Βρίσκω πως είναι λίγο ντροπιαστικό για μας τους Έλληνες να μην έχουμε δώσει συγκεκριμένο όνομα στο γαλαξία που κατοικούμε. Είμαστε λίγο σαν μια φυλή αγρίων, που όταν τους ρωτάς πώς τη λένε τη γλώσσα που μιλούν, σου λένε: «γλώσσα»! Και όταν τους εξηγείς οτι, «Ξέρεις βρε παιδί-μου, υπάρχουν κι άλλες γλώσσες — νά! εγώ τώρα ας πούμε μπορώ να σου μιλήσω σε άλλη γλώσσα, και έχει όνομα!», τότε οι άγριοι, καταλαβαίνοντας λίγο το περιορισμένο του ορίζοντά τους, λένε μεταξύ-τους: «Τη δική-μας θα τη λέμε Γλώσσα με Γ κεφαλαίο· τις άλλες θα τις γράφουμε με μκρό γάμμα, και θα τους δίνουμε τα ονόματα που τους έχουν δώσει εκείνοι που τις μιλάνε, π.χ. “η γλώσσα των Άγγλων”. Ούγκα ρε;;;» «Ούγκα!» λένε οι άλλοι άγριοι, που στη Γλώσσα σημαίνει: «Μπήκαμε ρεμάλι, φέρε-μας τώρα κανα κόκκαλο αθρώπου να τραγανίσουμε!»

(Τώρα βέβαια, για να πούμε και του στραβού το δίκιο, στην ίδια θέση μ’ εμάς τους άγριους βρίσκονται οι Αμερικανοί και οι άλλοι που μιλάνε αγγλικά όταν αναφέρονται στη Σελήνη· την οποία λένε Moon με M κεφαλαίο, ενώ με μικρό m αναφέρονται σε δορυφόρους άλλων πλανητών, όπως π.χ. “the moons of Jupiter”. Είμαστε όλοι λίγο ούγκα-μπούγκα, ο καθένας με τον τρόπο-του.)

Η δεύτερη παρατήρηση: είπα προηγουμένως, «είναι αδύνατο να βγούμε έξω από το Γαλαξία» (και να τον φωτογραφίσουμε). Αλλά πόσο μακριά απ’ τη Γη έχει φτάσει το πιο μακρινό διαστημόπλοιο που έχουμε στείλει ποτέ στο διάστημα; Ε, νά, έχει φτάσει... λίγο πιο πέρα από την περιφέρεια του CD. Κάπου 60 εκατοστά έχει διανύσει, ως το 2020. (Θυμίζω οτι η ακτίνα του CD είναι 6 εκατοστά.) Πρόκειται για το Voyager 1, το οποίο εκτόξευσαν οι Αμερικανοί το 1977, με σκοπό, αφού πάρει φωτογραφίες από κάποιους από τους μακρινούς πλανήτες, να φύγει μετά πέρα απ’ αυτούς και να “χαθεί” στο διάστημα. Μάλιστα ούτε καν προς τον Εγγύτατο δεν έχει “βάλει πλώρη” το χαμένο — να έφτανε τουλάχιστον στο κοντινότερο αστέρι μετά από δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Απλώς πλανάται στο διάστημα, και μετά από μερικά χρόνια θα αδειάσουν οι μπαταρίες-του (μη έχοντας κάποιο κοντινό άστρο όπως ο Ήλιος για να επαναφορτιστούν), και θα πούμε «αιωνία-του η μνήμη, κόκκαλο να μην του μείνει». (Γιατί το έκαναν έτσι κουσουρλίδικο, μη με ρωτάτε.) Πάντως είναι το πρώτο ανθρώπινο κατασκεύασμα που βγήκε από τις τροχιές και του πιο μακρινού πλανήτη (του Ποσειδώνα δηλαδή), αν και όχι από τα όρια του πλανητικού-μας συστήματος ακόμη. (Έχει πολύ “υλικό” πέρα από τον Ποσειδώνα το Ηλιακό σύστημα.) Αφού λοιπόν το CD είναι CD, κι αφού το κοντινότερο αστεράκι είναι 1070 μέτρα μακριά, όπως μάθαμε, κι αφού ο Ντενέμπ είναι 660 χιλιόμετρα μακριά από το CD, κι αφού ακόμα κι αυτά τα 660 χλμ του Ντενέμπ είναι μέσα στον παχύ δίσκο του Γαλαξία όπου βρίσκεται η πλειοψηφία των αστεριών, αντιλαμβάνεστε πόσο... “μακριά” (60 cm) έχει φτάσει το Voyager 1.

Και η τρίτη παρατήρηση: πώς ξέρουμε με τί μοιάζει ο Γαλαξίας-μας, αφού δεν έχουμε βγει ποτέ έξω απ’ αυτόν; Ε, μα κοιτάξτε: αφού μπορώ ακόμα κ’ εγώ, ο ερασιτέχνης αστρονόμος (αλλά και προγραμματιστής), να φτιάξω αυτό το προγραμματάκι της πλάκας που μας δείχνει τα στερεογράμματα που είδαμε πρωτύτερα, φανταστήτε τί μπορούν να κάνουν οι επαγγελματίες αστρονόμοι που έχουν όλα τα δεδομένα στη διάθεσή τους, και επαγγελματικά προγράμματα οπτικής απεικόνισης. Μπορούν λοιπόν να απεικονίσουν ρεαλιστικά τα πιο πολλά αστέρια του Γαλαξία-μας (υπόψη οτι δεν φαίνονται όλα, πολλά είναι κρυμένα πίσω από νεφελώματα), και να “δουν” έτσι σχεδόν όλο το Γαλαξία — πολύ-πολύ ακριβέστερα από το μικρό κομματάκι-του που έδειξα στο τελευταίο στερεόγραμμα.

Θα πάρουμε τώρα την παραπάνω εικόνα του Γαλαξία στ’ αριστερά (ενός γαλαξία, είπαμε, αλλά θα προσποιηθούμε πως είναι ο δικός-μας, αφού μοιάζει) και θα δούμε περίπου τη θέση-μας εντός αυτού. Όπως θα διαπιστώσουμε, δεν είναι ούτε πολύ στο κέντρο, ούτε πολύ στις παρυφές. Ορίστε πού περίπου είμαστε:

Είμαστε σε ένα μικρό υπο-βραχίονα της γαλαξιακής σπείρας που ονομάζεται “Γέφυρα του Ωρίωνα”, ή και “Βραχίονας του Ωρίωνα”. Αυτός βρίσκεται μεταξύ δύο μεγαλύτερων βραχιόνων: του Περσέως, και της Ασπίδος–Κενταύρου. (Μέχρι πρότινος τα βιβλία έγραφαν οτι ο γειτονικός-μας βραχίονας ήταν αυτός της “Τρόπιδος–Τοξότη”, αλλά μέσω νέων δεδομένων από παρατηρήσεις, αυτή η ονομασία άλλαξε).

Όσο για την απόστασή μας από το κέντρο του Γαλαξία κι από τις παρυφές-του, είμαστε περίπου στο μέσον, σε μια περιοχή που λέγεται “κατοικήσιμη ζώνη”: ένα νοητό δακτύλιο εντός του Γαλαξία. Αν ήμασταν αρκετά κοντά στο κέντρο θα ψηνόμασταν από την υπερβολική ακτινοβολία (τις ακτίνες γάμμα). Και ούτε πολύ κοντά στις παρυφές θα μπορούσαμε να “φυτρώσουμε” γιατί εκεί δεν έχει αρκετά “μέταλλα” για να σχηματιστούν πλανήτες όπως η Γη. (Όπου με το “μέταλλα” οι αστροφυσικοί εννοούν οποιοδήποτε στοιχείο βαρύτερο από το υδρογόνο και το ήλιο.) Δεν είναι βέβαια απαραίτητο να φανταστούμε οτι κάποια καλή Αγαθοεργή Δύναμη μας έβαλε σε τέτοιο “βολικό” μέρος. Φυτρώσαμε εκεί που μπορούσαμε. Όπως ένα αγριοραδίκι, δεν φυτρώνει ούτε στην άμμο της παραλίας, ούτε στο γυμνό βράχο του γειτονικού λόφου· φυτρώνει εκεί όπου μπορεί: εκεί όπου υπάρχει λίγο έστω χώμα για να ριζώσει.

Αλλά πόσο μεγάλη είναι η σφαίρα με ακτίνα 2600 έτη φωτός γύρω-μας, που ήταν αρκετή για να συμπεριλάβει τον Ντενέμπ στο τελευταίο στερεόγραμμα; Πόσο μεγάλη είναι σε σύγκριση με ολόκληρο το Γαλαξία; Εγώ θα ζωγραφίσω πάνω στο Γαλαξία μια σφαίρα με ακτίνα 3000 έτη φωτός — έτσι, γιατί είμαι χουβαρντάς. Ορίστε πόσο μεγάλη είναι:

Ο Γαλαξίας έχει ακτίνα περίπου 60.000 έτη φωτός (25.000 ως το κέντρο, και 35.000 ως την περιφέρεια). Η σφαίρα-μας, μόνο 3.000. Τόσο μακριά (μόνο) έχουμε φτάσει στο ταξίδι-μας!

Πόσα αστέρια υπάρχουν στο Γαλαξία; Ολόκληρος ο Γαλαξίας έχει περί τα 250.000.000.000 (250 δισεκατομμύρια) ±150 δισ. Δηλαδή μέγιστο 400 δισ., ελάχιστο 100 δισ. (Πηγή: NASA.) Μέσα στη σφαίρα του μέχρι στιγμής ταξιδιού-μας, στα 3000 έτη φωτός, πολύ χοντρικά υπολογίζω να υπάρχουν περί τα 5.000.000 αστέρια.

Προς τα πού όμως είναι το κέντρο του Γαλαξία, ή “Γαλαξιακό Κέντρο” όπως ονομάζεται πιο επίσημα; (Σαν ορολογία από Σταρ Τρεκ ακούγεται.) Σε ποιο σημείο του ουρανού βρίσκεται; Παρόλο που είναι στο νότιο ημισφαίριο του ουρανού, δεν είναι δύσκολο να το εντοπίσουμε, ακόμα κι από τον ουρανό της Ελλάδας. Αν κοιτάξετε προς το νότιο μέρος του ουρανού, περίπου κατά τον Ιούνιο με Ιούλιο (μπορεί και να είστε σε διακοπές, σε τόπο μακριά από τα φώτα των πόλεων, πράγμα που βοηθάει πολύ), θα δείτε το παρακάτω (χωρίς τις επιγραφές!

Αυτό που θα τραβήξει την προσοχή-σας θα είναι ο κοκκινωπός-πορτοκαλί Αντάρης (πάνω και κέντρο-δεξιά στην εικόνα), με τα 3–4 αστεράκια πάνω και δεξιά-του που σχηματίζουν ένα τόξο. Αυτό είναι ο αστερισμός του Σκορπιού. Μετακινώντας το βλέμμα πιο αριστερά, βλέπουμε ένα σχηματισμό, στον αστερισμό του Τοξότη, που ονομάζεται “τσαγέρα” — πολύ επιτυχημένα, καθώς έχει χερούλι αριστερά, τριγωνικό καπάκι από πάνω, και το στόμιο για το τσάι δεξιά. Αυτό το στόμιο της τσαγέρας, είναι σαν να δείχνει προς το Γαλαξιακό Κέντρο, που το βλέπετε σημειωμένο με μια κόκκινη βούλα στην εικόνα.

Αφού εκεί είναι το κέντρο του Γαλαξία, όπου ύπάρχει η μεγαλύτερη πυκνότητα αστεριών, γιατί δεν είναι μια υπέρλαμπρη περιοχή, όπως θα αναμέναμε γνωρίζοντας με τί μοιάζει ο Γαλαξίας όταν τον κοιτάμε από πάνω;

Διότι το Γαλαξιακό Κέντρο μας το κρύβουν κάποια σκοτεινά νεφελώματα. Τα βλέπουμε άλλωστε στην παραπάνω εικόνα: είναι οι σκούρες γκρι περιοχές που επικαλύπτουν την πιο φωτεινή περιοχή που διατρέχει διαγώνια την εικόνα, από πάνω-αριστερά προς τα κάτω-δεξιά. Αυτή η φωτεινή περιοχή δεν είναι άλλη από το βραχίονα Ασπίδος–Κενταύρου, που τον είδαμε σε ένα προηγούμενο διάγραμμα (που δείχνει το Γαλαξία από πάνω). Αν δεν υπήρχαν τα νεφελώματα, που είναι λίγες χιλιάδες έτη φωτός μακριά (πιο κοντά σ’ εμάς παρά στο Κέντρο), θα βλέπαμε το Γαλαξιακό Κέντρο να φωτίζει αρκετά έντονα, πιο έντονα από το βραχίονα Ασπίδος–Κενταύρου. Αλλά, τί να κάνουμε, τα νεφελώματα είναι εκεί, και θα παραμείνουν για αρκετές εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια.

Άρα λοιπόν, ρίξτε μια ματιά πάλι στην προ-προηγούμενη εικόνα, που δείχνει τον κίτρινο κύκλο με ακτίνα 3000 ετών φωτός. Από το κέντρο του κύκλου εκείνου, όπου βρισκόμαστε εμείς, αν φέρουμε μια ευθεία προς τα πάνω, κατευθυνόμαστε στο Γαλαξιακό Κέντρο. Λίιιιιιγο πιο προς τα δεξιά, σε μια πολύ στενή γωνία 1° και 18΄ περίπου (δηλαδή σχεδόν κατακόρυφα πάλι), είναι ο Αντάρης — μέσα στον κίτρινο κύκλο φυσικά. Κι αφού η ακτίνα του κύκλου είναι 3000 έτη φωτός, και ο Αντάρης είναι μόνο 550 έτη φωτός μακριά-μας, αντιλαμβάνεστε οτι ο Αντάρης είναι μόλις στο 1/6 της ακτίνας του κύκλου (πολύ κοντά-μας δηλαδή, σχετικά μιλώντας), και προς τη γωνία που ανέφερα. Στην ίδια περίπου διεύθυνση, λίγο ακόμα πιο δεξιά, βρίσκεται το α του Κενταύρου (είναι το “Rigil Kentaurus” στην ακριβώς παραπάνω εικόνα), όπου είναι ο Ρίγκιλ, ο Τόλιμαν, κι ο Εγγύτατος. Ο “Χαντάρ” (Hadar) είναι ένα άλλο αστέρι, το β του Κενταύρου, 390 έτη φωτός μακριά. (Στον ουρανό της Ελλάδας όμως, τα α και β του Κενταύρου καμία εποχή του έτους δεν ανεβαίνουν τόσο ψηλά ώστε να ανατείλουν και να τα δούμε.)

Κοιτώντας δε τα πιο πρόσφατα περιστρεφόμενα στερεογράμματα, βλέπουμε οτι ο Ρίγκελ και ο Μπετελγκέζ (του αστερισμού του Ωρίωνα) είναι από την άλλη μεριά, απέναντι από τον Αντάρη. Άρα τον Μπετελγκέζ και το Ρίγκελ, αλλά και τους Σείριο και Πρόκυνα, τους βρίσκουμε κατευθυνόμενοι προς τις παρυφές του Γαλαξία, προς την περιφέρειά του (“κάτω” στο διάγραμμα με τον κίτρινο κύκλο).

Όσο για τον Ντενέμπ, το μεγάλο “σταρ” της γειτονιάς-μας, αυτός βρίσκεται προς τα αριστερά, κοντά στην περίμετρο του κίτρινου κύκλου.

Θα γνωρίσουμε τώρα και μερικά αξιοσημείωτα “αντικείμενα” πέρα από τη σφαίρα ακτίνας 3000 ετών φωτός (και καναδυό εντός-της). Και λέω “αντικείμενα” γιατί μερικά θα είναι άστρα (περίεργα όμως), μερικά άλλα όχι· πάντα όμως μέσα στο Γαλαξία, τουλάχιστον στην παρούσα ενότητα. Μετά, θα τον αφήσουμε και το Γαλαξία σύξυλο και θα πάμε να επισκεφτούμε άλλους γαλαξίες.

Λέγεται R Δοράδος, και δεν βρίσκεται πολύ μακριά: είναι “μόνο” 178 έτη φωτός μακριά-μας, ή 45 χλμ στο μοντέλο με το CD· μόλις λίγο πιο μακριά από εκεί που μιλούσαμε για τον Αχερνάρ (το α του Ηριδανού), αλλά σε εντελώς άλλη διεύθυνση. Το ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του άστρου αυτού είναι οτι έχει τη μεγαλύτερη φαινόμενη διάμετρο από όλα τα αστέρια που βλέπουμε από τη Γη, μετά βέβαια από τον Ήλιο. Το άλλο είναι οτι είναι το πιο “κρύο” αστέρι από όλα τα “πραγματικά” αστέρια που συναντήσαμε (δηλαδή με την εξαίρεση των “καφέ νάνων” της γειτονιάς-μας). Το R Δοράδος στην επιφάνειά του έχει θερμοκρασία “μόνο” 2740 °Κ. (Για σύγκριση, θυμίζω οτι ο Εγγύτατος έχει θερμοκρασία μόλις πάνω από 3000 °Κ.) Ας πιάσουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά.

Πρώτα-πρώτα, για το όνομά του: εδώ συναντάμε το πρώτο αστέρι που δεν έχει κοινό όνομα, όπως Μπετελγκέζ, Σείριος, κλπ., και γιαυτό αναφερόμαστε σ’ αυτό μέσω του αστερισμού-του, που είναι η Δοράς. Πρόκειται λοιπόν για τον αστέρα με λατινικό γράμμα R της Δοράδος. (Κεφαλαίο R, γιατί το μικρό r χρησιμοποιείται για άλλο άστρο του ίδιου αστερισμού). Η Δοράς – της Δοράδος, εξ ου και R Δοράδος. Όλα τα αστέρια έχουν μια ονομασία μέσω του αστερισμού στον οποίο ανήκουν· και όσα είναι γνωστά από την αρχαιότητα, έχουν κ’ ένα κοινό όνομα, όπως “Σείριος”, “Ρίγκελ”, κλπ. Ο Σείριος, για παράδειγμα, είναι το “α Μεγάλου Κυνός”, ο Ρίγκελ είναι το “β Ωρίωνα”, κλπ. Συνήθως το άστρο που είναι φαινομενικά (δηλ. όπως φαίνεται από εδώ από τη Γη) το πιο λαμπρό στον αστερισμό-του, παίρνει το ελληνικό γράμμα α· το δεύτερο πιο λαμπρό άστρο στον ίδιο αστερισμό παίνει το γράμμα β· κ.ο.κ. (Εξαίρεση αποτελεί ο Ωρίωνας, όπου ο πιο λαμπρός αστέρας-του είναι ο Ρίγκελ, το β του Ωρίωνα, ενώ ο δεύτερος πιο λαμπρός είναι ο Μπετελγκέζ, το α του Ωρίωνα.) Οι ονομασίες συνεχίζονται έτσι, με τα υπόλοιπα γράμματα κατά φθίνουσα σειρά λαμπρότητας. Όταν τελειώσει το ελληνικό αλφάβητο, ακολουθεί το λατινικό: a, b, c, κλπ. Κάποτε έρχεται η στιγμή των κεφαλαίων γραμμάτων, και έτσι φτάνουμε στο R.

Δεύτερο, για τη φαινόμενη διάμετρό του. “Φαινόμενη” σημαίνει “όπως τη βλέπουμε από εδώ, απ’ τη Γη”. Πιο πολύ νόημα έχει να μιλάμε για το “φαινόμενο μέγεθος” ενός άστρου, δηλαδή το πόσο λαμπρό είναι το άστρο όπως το βλέπουμε από τη Γη. Π.χ. το άστρο με το πιο μεγάλο φαινόμενο μέγεθος (πιο λαμπρό στον ουρανό) είναι ο Σείριος, ακολουθούμενο από τον Κάνωπο, κλπ. Όπως βλέπουμε (αν θυμόμαστε όσα είπαμε περί Σειρίου και Κανώπου), το φαινόμενο μέγεθος ελάχιστη σχέση έχει με το πραγματικό, ή “απόλυτο μέγθος”, γιατί εξαρτάται από την απόσταση. Όμως η φαινόμενη διάμετρος των περισσότερων αστέρων είναι... μηδέν! Θυμάμαι πως όταν ήμουν στο γυμνάσιο και διάβαζα περί αστρονομίας, εκείνη την εποχή (τέλη δεκαετίας 1970) ένα βιβλίο που είχα έλεγε πως όλα τα άστρα εμφανίζονται σαν σημεία, ακόμα και μέσα από τα μεγαλύτερα τηλεσκόπια του κόσμου (της τότε εποχής — φυσικά δεν υπήρχε ακόμα τηλεσκόπιο στο διάστημα). Δεν μπορούσαν δηλαδή να δουν κανένα αστέρι ως δίσκο, αλλά τα έβλεπαν όλα σαν σημεία, χωρίς διάμετρο. Απλούστατα, δεν είχαν εξετάσει ποτέ το R της Δοράδος, που είναι στο νότιο ημισφαίριο. (Εκείνη την εποχή οι περισσότερες παρατηρήσεις γίνονταν από το βόρειο ημισφαίριο.) Αν εξέταζαν το R Δοράδος θα το έβλεπαν σαν δίσκο. Δεν είναι οτι είναι τόσο τεράστιο, αλλά είναι και σχετικά “κοντά” (όπως είπαμε, 178 έτη φωτός). Ο συνδυασμός μεγέθους και απόστασης είναι που κάνει το δίσκο-του το δεύτερο μεγαλύτερο (για άστρο) μετά από τον Ήλιο. Ας δούμε το απόλυτο μέγεθος του δίσκου-του, όπως έχουμε κάνει μέχρι τώρα για τα άλλα άστρα.

Βλέπουμε εδώ οτι το R της Δοράδος δεν είναι πιο μεγάλο από τους Αντάρη και Μπετελγκέζ. Επειδή όμως είναι πιο κοντά-μας από τα δύο αυτά άστρα, φαίνεται από τη Γη όχι σαν σημείο αλλά σαν δίσκος. Ορίστε με τί μοιάζει κατευθείαν από τηλεσκόπιο:

Δεν είναι όμως κοινό τηλεσκόπιο αυτό που μας δίνει την παραπάνω εικόνα (που βρίσκεται σ’ αυτή τη σελίδα) αλλά ιντερφερόμετρο, δηλαδή τηλεσκόπιο που λειτουργεί στο υπέρυθρο εύρος του φωτός, γιαυτό και μπορεί να “δει” το δίσκο του άστρου αυτού ακόμα μεγαλύτερο απ’ ότι στο εύρος του ορατού φωτός.

Σ Υ Ν Ε Χ Ι Ζ Ε Τ Α Ι — αλλά υπομονή ώσπου να φτιάξω και τη συνέχεια!