Γιατί δεν γινόμαστε όλοι αναρχικοί;

Χτες το βράδυ, καθώς επέστρεφα σπίτι με το λεωφορείο, είδα ένα παιδάκι να ζωγραφίζει με μαύρο μαρκαδόρο το σήμα των αναρχικών, το Α μέσα σε κύκλο, στην άσπρη επιφάνεια του τοιχώματος του λεωφορείου. Ήταν-δεν-θάταν 20 χρονών ο πιτσιρίκος. Δεν του μίλησα, γιατί θα ήταν μάταιο. Αναρωτήθηκα όμως αν καταλάβαινε καθόλου τί σημαίνει το σύνολο των ιδεών που συμβολίζει το Α μέσα στον κύκλο. Τί θα συνέβαινε στη ζωή του μπόμπιρα αν ξαφνικά αύριο η κοινωνία-του γίνονταν έτσι όπως την ονειρεύονται οι θεωρητικοί του αναρχισμού; Αυτό το ερώτημα βρίσκω οτι δεν το απαντά σωστά κανένας φιλόσοφος, αναρχικός ή μη, κι ο λόγος είναι οτι για να απαντηθεί χρειάζεται γνώση που μέχρι σχετικά πρόσφατα έλειπε. Όλοι οι θεωρητικοί του αναρχισμού γεννήθηκαν, μεγάλωσαν, κι ανέπτυξαν τις ιδέες-τους πριν η γνώση που θα παρουσιάσω παρακάτω γίνει γνωστή και προλάβει ν’ αφομοιωθεί από τους διανοούμενους ανά τον κόσμο.

Πρώτα-πρώτα, ας μου επιτρέψει ο αναγνώστης να αυτοσυστηθώ. Επειδή θα πω μερικά πράγματα που είναι εναντίον της ιδέας της αναρχίας, ο αναγνώστης είναι πολύ πιθανό να με κατατάξει αυτόματα σ’ έναν από κείνους τους “υποστηριχτές του συστήματος”, του στάτους κβο, της “άρχουσας τάξης”. Δεν είμαι όμως από κείνους. Παλιότερα, όταν ήμουν στην ηλικία του μπόμπιρα του λεωφορείου, κατέτασσα τον εαυτό-μου μεταξύ των “αριστερών” — πάντως όχι των κομμουνιστών, ούτε κανενός άλλου πολιτικού σχηματισμού. Ήμουν, έτσι, “αριστερός”, γενικά κι αόριστα. Αργότερα κατάλαβα οτι αυτό που είμαι δεν περιγράφεται με καμία από τις υπάρχουσες πολιτικές ταμπέλες. Είμαι, θα έλεγα, “υποστηριχτής των αδυνάτων”, και μάλιστα από κούνια! Έτσι με είχε ονομάσει η μάνα-μου σαν 6 ή 7 χρονών παιδάκι, για να δικαιολογήσει κάποια πράξη-μου σε κάποια άλλη μητέρα. Δεν ξέρω τί ακριβώς είχα κάνει, αλλά νομίζω είχα δει ένα άλλο παιδί να κάνει κάτι άδικο σε τρίτο παιδί, κ’ εγώ πήρα το μέρος του αδικημένου. Αυτό το μοτίβο συνεχίστηκε σ’ όλη τη μέχρι τώρα ζωή-μου. Τώρα, επειδή στη χώρα-μου η επικρατούσα τάξη ήταν παραδοσιακά των δεξιών–καπιταλιστών, κ’ επειδή επομένως οι αριστεροί ήσαν με το μέρος των αδικημένων–καταπιεσμένων–μη-εχόντων, κλπ., λανθασμένα ταυτοποίησα την έννοια “υποστηριχτής των αδυνάτων” με την έννοια “αριστερός”, αυτό είναι όλο. Αν ζούσα στη Σοβιετική Ένωση των παιδικών-μου χρόνων, όπου οι αριστεροί είχανε το πάνω χέρι, νομίζω πως θα αυτοχαρακτηριζόμουν “δεξιός” (πάλι λανθασμένα). Όμως, πολλά είπα για το άτομό μου. Σκοπός-μου είναι να μιλήσω για τον αναρχισμό, όχι για μένα. Όποιος θέλει να μάθει περισσότερα για το με τί έχω ασχοληθεί μέχρι τώρα στη ζωή-μου, μπορεί να διαβάσει την αρχική-μου ιστοσελίδα. Πάντως θα καταλάβατε ελπίζω, αν τυχαίνει να είστε αναρχικός, οτι σκοπός-μου δεν είναι η διαιώνιση του υπάρχοντος συστήματος, αλλά το ξεσκέπασμα των — άγνωστων σ’ εσάς, πιστεύω — συνεπειών της αναρχίας και του αναρχισμού.

Πριν να ξεκινήσω, ας σημειώσουμε κάτι που μάλλον πρέπει να σας είναι γνωστό: οτι οι έννοιες “αναρχία” και “αναρχισμός” σημαίνουν πολλά και διαφορετικά συστήματα ιδεών. Απλώς και μόνο επειδή δυο άνθρωποι δηλώνουν “αναρχικοί” δεν σημαίνει οτι πρέπει να συμφωνούν σε πάρα πολλά πράγματα. Πάντως υπάρχει ένας βασικός πυρήνας ιδεών, που, αν κάποιος τις απορρίπτει, τότε μάλλον δεν του ταιριάζει ο χαρακτηρισμός “αναρχικός”. Ο πυρήνας αυτός πιστεύω εκφράζεται αρκετά καλά από το παρακάτω εδάφιο απ’ την ελληνική Βικιπαίδεια, στο λήμμα “Αναρχισμός”:

Ο Αναρχισμός [...] Ως ιδεολογία στοχεύει στην χειραφέτηση των αρχώμενων και την κατάργηση των αρχούντων. [...] προωθεί την αυτοδιαχείριση και εστιάζει στην προσωπική ευθύνη που έχει το άτομο για τις πράξεις του απέναντι στον εαυτό του και το κοινωνικό σύνολο, του οποίου είναι μέλος.

Η λέξη αναρχία, όπως τη χρησιμοποιούν οι περισσότεροι αναρχικοί, δηλώνει μια αρμονική αντιεξουσιαστική αταξική κοινωνία, που στηρίζεται στις δυνατότητες της εθελοντικής συνεργασίας και αμοιβαίας βοήθειας των ανθρώπων με βάση τον ατομικό αυτοπροσδιορισμό και την προσωπική συμμετοχή. Στη θέση των εξουσιαστικών πολιτικών δομών και των οικονομικών θεσμών οι αναρχικοί προτείνουν κοινωνικές σχέσεις θεμελιωμένες στην "εκούσια" ομαδική συγκρότηση αυτόνομων ατόμων, την αμοιβαία βοήθεια και την αυτοδιάθεση.

Τα παραπάνω αποκλείεται να τα ’χει διαβάσει ο λεωφορειακός μπόμπιρας — ανάθεμά με κι αν έχει διαβάσει τίποτα ποτέ-του — αλλά ίσως να του είναι αμυδρά γνωστά, από τις συζητήσεις που έπιασε στ’ αρπαχτά μεταξύ “θεωρητικών” και άλλων σοφών των Εξαρχείων. Εγώ δεν τους έχω ακούσει ποτέ τους λεγάμενους, δεν νομίζω όμως οτι έχω χάσει και τίποτα, γιατί έχω διαβάσει τους πραγματικούς θεωρητικούς του αναρχισμού, από φιλοσόφους μέχρι πολιτικούς — όσους δεν τους αφομοίωσε το υπάρχον σύστημα.

Οποιοσδήποτε όμως εναντιώνεται στον αναρχισμό, θα πρέπει νομίζω να πάρει σοβαρά υπόψη-του τα παρακάτω λόγια του Νόαμ Τσόμσκι:

Μάλιστα. Συμφωνώ. Παρόλο που δεν υπεραμύνομαι κανενός συστήματος, συμφωνώ με τον Τσόμσκι πως πρέπει να αποδείξω με ισχυρά επιχειρήματα οτι... τί θέλω να αποδείξω αλήθεια; Το εξής:

Αυτό το απλό θέλω να “αποδείξω”. Κ’ επειδή πραγματικές αποδείξεις δεν υπάρχουν παρά μόνο στα μαθηματικά, καλό θα ήταν ν’ αντικατασταθεί ο όρος “αποδεικνύω” σε μια τέτοια συζήτηση από το “φέρνω ενδείξεις” για την ορθότητα των όσων ισχυρίζομαι.

Υπόψη οτι όταν ο Τσόμσκι χρησιμοποιεί τον όρο “αναρχία”, δεν εννοεί την πλήρη έλλειψη εξουσίας. Με άλλα λόγια, θα συμφωνούσε με την πρώτη πρόταση μέσα στο γαλάζιο πλαίσιο, παραπάνω. Εκείνος, και οι πιο “σοφιστικέ” ας τους πούμε, αναρχικοί, θέλουν ριζικές αλλαγές στο υπάρχον σύστημα ώστε να ασκείται λιγότερος έλεγχος στις ζωές των ανθρώπων, όχι την πλήρη εγκατάλειψη της εξουσίας. Βέβαια για μας τους Έλληνες αυτό ακούγεται κάπως σαν σχήμα οξύμωρο, γιατί ξέρουμε πολύ καλά τί σημαίνει “αν-αρχία”, από τη γλώσσα-μας: σημαίνει την έλλειψη αρχής. Ο ίδιος ο Τσόμσκι, σαν διάσημος γλωσσολόγος,^(*) σίγουρα ξέρει πολύ καλά την ακριβή ετυμολογία της λέξης “αναρχία”, άλλοι όμως Δυτικοί “σοφιστικέ” αναρχικοί δεν νομίζω να έχουν πρόβλημα με τη λέξη, η οποία γι’ αυτούς σημαίνει αυτό που θέλουν να την κάνουν εκείνοι να σημαίνει. Εγώ στο παρόν κείμενο επιχειρηματολογώ εναντίον μιας αναρχίας όπως γίνεται αντιληπτή από τη συντριπτική πλειοψηφία των αναρχικών στην Ελλάδα, και υποθέτω, και σε άλλες παρόμοιου βιοτικού επιπέδου χώρες, δηλαδή την πλήρη έλλειψη αρχής, την αν-αρχία στην κυριολεξία. Προς το τέλος του παρόντος κειμένου, αφού παραθέσω όλα τα επιχειρήματα εναντίον της κυριολεκτικής, απόλυτης αναρχίας, θέτω και ένα ερώτημα για τους πιο “σοφιστικέ” αναρχικούς, εκείνους με τους οποίους συντάσσεται ο Τσόμσκι. (Δείτε την ενότητα “Απαντώντας στον Τσόμσκι”.)

Επίσης γνωρίζω πολύ καλά οτι το παραπάνω (που ισχυρίζομαι μέσα στο πλαίσιο) δεν είναι καινούριο, το έχουν υποστηρίξει κι άλλοι στο παρελθόν. Η διαφορά είναι οτι κανένας απ’ όσους υποστήριξε αυτήν την άποψη δεν διατύπωσε ξεκάθαρα γιατί είναι σωστή, γιατί θα συνέβαιναν τα καταστροφικά γεγονότα που αναφέρω παραπάνω. Για να καταλάβουμε γιατί, πρέπει να κάνουμε μια σύντομη αναδρομή στην προϊστορία-μας (όλη βασισμένη στο έργο του J. Diamond, “Guns, Germs, and Steel”, για το οποίο περισσότερα αργότερα). Χωρίς αυτή τη γνώση, θα εξακολουθούμε να μουτζουρώνουμε τα λεωφορεία με κυκλάκια, χωρίς να καταλαβαίνουμε τις συνέπειες των ιδεών που πιστεύουμε.

Λοιπόν, αρχίζουμε την αναδρομή με την παρατήρηση που θα χαροποιήσει όλους τους αναρχικούς, απανταχού της Γης:

Θέλετε να το ζωγραφίσουμε αυτό το 95%; Τότε ρίξτε μια ματιά στην παρακάτω μπλε και κόκκινη γραμμή:

Το μπλε είναι ο χρόνος κατά τον οποίο οι πρόγονοί μας ζούσαν με τους κανόνες του αναρχισμού (περίπου όπως περιγράφονται στη Βικιπαίδεια), ενώ το κόκκινο είναι η νεώτερη περίοδος, με τις κοινωνικές τάξεις, τους νόμους, τους στρατούς, τους μπάτσους, κι όλα εκείνα που κάνουν τους αναρχικούς να αισθάνονται οτι η ιδεολογία-τους έχει κάποιο λόγο ύπαρξης. Όπως βλέπετε, δεν πάμε απότομα από το μπλε στο κόκκινο, υπάρχει μια μεταβατική (μεγάλη μάλιστα) “μωβ” περίοδος.

Για να κάνουμε τα πράγματα πιο συγκεκριμένα, βάζοντας αριθμούς, το συνολικό μήκος της παραπάνω γραμμής (μπλε και κόκκινο μαζί) είναι γύρω στα 200.000 χρόνια. Τόσο πάνω-κάτω διάστημα έχουμε υπάρξει σαν το είδος που είμαστε τώρα, δηλαδή σαν Homo sapiens (Άνθρωπος ο σοφός). Τον αριθμό 200.000 δεν πρέπει να τον πάρει κανείς τοις μετρητοίς, γιατί δεν υπήρξε ποτέ μια ωραία πρωία που εμφανίστηκε ο πρώτος Homo sapiens. Απλώς, υπήρξε μια άλλη μεταβατική περίοδος, εκεί γύρω στα 200.000 χρόνια πριν (μεταξύ 250.000 και 150.000 πιο συγκεκριμένα), που οι πρόγονοί-μας άλλαζαν σταδιακά από το προηγούμενο είδος, Homo erectus, στο σημερινό, H. sapiens. Επίσης δεν ήταν ποτέ ένας ο πρόγονός-μας (ή ένα ζευγάρι, κατά τη θρησκευτική παράδοση), υπήρχαν πάντα αρκετές φυλές, που χονδρικά υπολογίζονται γύρω στα 10.000 με 20.000 άτομα. Και ο τόπος που ζούσαν ήταν η ανατολική Αφρική, όπου σήμερα είναι τα κράτη Αιθιοπία, Κένυα, Ουγκάντα, Τανζανία, κλπ. (βλέπε εικόνα). Σημειώστε οτι πιο πρόσφατα ευρήματα έχουν μεγαλώσει σημαντικά την έκταση αυτής της πιθανής περιοχής, η οποία όμως πάντα τοποθετείται μέσα στην Αφρική.

Αυτοί βέβαια δεν ήσαν οι μόνοι άνθρωποι τότε στη Γη. Υπήρχαν διάσπαρτα στον “παλαιό” κόσμο (Αφρική, Ασία, Ευρώπη) άτομα από το προγονικό-μας είδος H. erectus, ένα παρακλάδι του οποίου ήσαν οι Νεάντερταλ. Οι τελευταίοι αυτοί ήσαν στην Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή. Όμως οι δικοί-μας πρόγονοι ζούσαν τότε αποκλειστικά στην Αφρική, και μόνο αργότερα, περί τα 90.000 με 80.000 χρόνια πριν, άρχισαν τη μεγάλη έξοδο που τους οδήγησε τελικά σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης (στην Αυστραλία περί τα 65.000 χρόνια πριν, και στην Αμερική, Βόρεια και Νότια, περί τα 13.000 με 12.000 χρόνια πριν). Μερικές δεκάδες χιλιάδες χρόνια αφότου οι πρόγονοί μας σκορπίστηκαν ανά τον κόσμο, τα άλλα είδη ανθρώπων εξαφανίστηκαν, είτε λόγω συρράξεων με τους “δικούς-μας”, είτε γιατί δεν τα κατάφερναν να βρουν τροφή εύκολα πλέον, γιατί την εύρισκαν πιο εύκολα οι “δικοί-μας”. Η αιτία είναι μέχρι στιγμής άγνωστη. Οι τελευταίοι Νεάντερταλ έζησαν γύρω στα 30.000 με 25.000 χρόνια πριν. Σχετικά πρόσφατα βρέθηκε οτι έχουμε και κάποια γονίδια από τους Νεάντερταλ. Επομένως “δικοί-μας” πρόγονοι είναι και κάποιοι από τους Νεάντερταλ, ως ένα δοσμένο βαθμό.

Όλα αυτά είναι δεδομένα, κι έχουν επαληθευτεί τόσο από απολιθώματα, όσο και από έρευνα μέσω DNA. Πρακτικά δεν υπάρχει λόγος ν’ αμφιβάλλει κανείς σήμερα για τα παραπάνω. Όμως τί σχέση έχουν όλ’ αυτά με την αναρχία;

Έχουν και παραέχουν. Υπομονή, προχωρούμε παρακάτω.

Το κόκκινο κομμάτι της παραπάνω γραμμής αντιπροσωπεύει τα τελευταία 10.000 χρόνια. Θα δούμε αμέσως ποια κοσμοϊστορική αλλαγή συντελέστηκε εκεί στο μωβ τμήμα και οδηγηθήκαμε στο κόκκινο, αλλά ας επικεντρωθούμε προς το παρόν στο μεγάλο μπλε κομμάτι, που μας απασχολεί ιδιαίτερα, γιατί είπα παραπάνω οτι αυτό είναι το “αναρχικό” στάδιο της ύπαρξής μας. Γιατί το λέω έτσι; Πώς ζούσανε τότε οι πρόγονοί μας;

Αποτελούσαν όπως είπα διάφορες φυλές, και ο τρόπος με τον οποίο οργάνωναν τη ζωή-τους λέγεται σήμερα “το στάδιο του κυνηγού-συλλέκτη”. Δηλαδή: οι άντρες ήσαν “κυνηγοί”. (Μη φανταστείτε τίποτε τόξα και βέλη, αυτά επινοήθηκαν στα τελευταία 60.000 χρόνια· ούτε και σκύλους, μια και οι άνθρωποι άρχισαν να εξημερώνουν λύκους στα τελευταία 50.000 χρόνια, και μόνο όπου υπήρχαν λύκοι· πέτρες και ρόπαλα είχαν οι κυνηγοί τότε σαν όπλα.) Κι οι γυναίκες ήσαν οι “συλλέκτες”, δηλαδή παρέμεναν στον καταυλισμό (ο οποίος μετακινιόταν από τόπο σε τόπο με τα χρόνια), και συνέλεγαν τόσο το κυνήγι που τους έφερναν οι άντρες, όσο και φυτά (σπόρους, κλπ.) που μάζευαν μονάχες-τους. (Επίσης κ’ οι άντρες συχνά έφερναν φυτά, ρίζες, κλπ., σαν αποτέλεσμα του “κυνηγιού-τους”, δεν ήταν πάντα κρέας αυτό που έφερναν.) Οι γυναίκες ήσαν επιφορτισμένες με το μοίρασμα της τροφής στα μέλη της κοινότητας, και βέβαια με το μεγάλωμα των παιδιών. Γυναίκες και άντρες είχαν πάνω-κάτω την ίδια ισχύ, δεν ήταν ούτε αυστηρά πατριαρχικό, ούτε αυστηρά μητριαρχικό το σύστημα.

Πώς τα ξέρουμε όλα αυτά; Μα δεν έχει εξαλειφθεί πλήρως αυτός ο τρόπος ζωής. Υπάρχουν ακόμα κυνηγοί-συλλέκτες σε πολλά μέρη του κόσμου, όπως στον Αμαζόνιο, στην υποσαχάριο Αφρική, σε πολλά νησιά του Ινδικού και Ειρηνικού, και αλλού. Οι ανθρωπολόγοι πηγαίνουν και παρατηρούν τον τρόπο ζωής αυτών των ανθρώπων, και ανακοινώνουν σε περιοδικά και συνέδρια τις παρατηρήσεις-τους. Οι παρατηρήσεις σχεδόν πάντα απαιτούν επιβεβαίωση από άλλη, ανεξάρτητη ομάδα, προκειμένου να γίνουν αποδεκτές ως δεδομένα.

Έτσι λοιπόν, κάνουμε τη λογική υπόθεση οτι οι σημερινοί λιγοστοί κυνηγοί-συλλέκτες δεν έχουν αλλάξει κατά κάποιον ουσιαστικό τρόπο τον τρόπο ζωής-τους, και συμπεραίνουμε το πώς ζούσαν οι πρόγονοί μας δεκάδες χιλιάδες χρόνια πριν, παρατηρώντας κάποιους από τους σημερινούς απογόνους-τους. Σημειώστε οτι αυτή η υπόθεση δεν είναι καθόλου παράλογη. Ο κόσμος αλλάζει μεν, αλλά δεν αλλάζει παντού ταυτόχρονα, γιατί απλούστατα δεν υπάρχει λόγος για να συμβεί τέτοια καθολική και ταυτόχρονη αλλαγή. Ο κόσμος αλλάζει μόνο όπου οι συνθήκες είναι ώριμες για αλλαγή. Εντωμεταξύ, ενώ αλλαγές συμβαίνουν σε κάποια μέρη, οι παλιοί τρόποι ζωής εξακολουθούν να υπάρχουν σε όσα μέρη του κόσμου δεν εμφανίστηκαν οι συνθήκες για αλλαγή.^(*)

Ως προς το “σύστημα διακυβέρνησης” των κυνηγών-συλλεκτών τώρα, προφανώς δεν μπορούμε να μιλήσουμε για κάτι τέτοιο, γιατί δεν υπάρχει κεντρική εξουσία, δεν υπάρχει αστυνομία, ούτε δικαστές, ούτε φυλακισμένοι, ούτε φύλακες. Και ο λόγος που δεν υπάρχουν όλοι αυτοί είναι πολύ απλός: γιατί δεν υπάρχει κανείς για να τους τρέφει. Στο στάδιο του κυνηγού-συλλέκτη το κάθε μέλος της φυλής εργάζεται για την τροφή που καταναλώνει, και μόνο γι’ αυτήν. Δεν εργάζεται για να παρέχει τροφή σε κανέναν άλλον (εκτός από τα παιδιά-του, κι εκτός από το γεγονός οτι μοιράζεται την τροφή-του με τους άλλους αν τύχει και του περισσέψει). Σκεφτείτε, πώς τρέφεται σήμερα ένας δικηγόρος; Παράγει μήπως μόνος-του/της το ψωμί που καταναλώνει; Όχι βέβαια. Ο δικηγόρος παράγει και πουλά “αέρα”. Το ίδιο και ο δικαστής, και ο ασφαλιστής, και ο στρατιωτικός, αλλά και ο προγραμματιστής λογισμικού. Αυτό δεν σημαίνει οτι η δουλειά αυτών των ανθρώπων είναι άχρηστη! Φυσικά και είναι χρήσιμη, γιατί με τον τρόπο που είναι οργανωμένη η κοινωνία-μας κάποιοι ενδιαφέρονται να κάνουν χρήση αυτού του “αέρα”, κάποιοι μάλιστα δεν μπορούν να ζήσουν χωρίς αυτόν τον “αέρα”. Όμως στην κοινωνία του κυνηγού-συλλέκτη η πώληση “αέρα” δεν έχει καμία τύχη. Οι ενδοκοινωνικές μικρο-συγκρούσεις επιλύονται σ’ ένα “συμβούλιο γερόντων” της φυλής, κι αυτό είναι όλο. Σημειώστε οτι πρόκειται για μικρο-συγκρούσεις μόνο, καθώς δεν υπάρχει μεγάλη ιδιοκτησία, άρα ούτε και μεγάλα συμφέροντα.

Διαβάστε τώρα άλλη μια φορά εκείνες τις δυο παραγράφους περί αναχίας που αντέγραψα από τη Βικιπαίδεια στην αρχή αυτού του κειμένου, και πείτε-μου αν δεν συμφωνούν κατά γράμμα με την περιγραφή της κοινωνίας του κυνηγού-συλλέκτη.

Τώρα, μπορεί να νομίζετε οτι θα μπορούσαμε να έχουμε μια κοινωνία αναρχική χωρίς να γίνουμε κι εμείς κυνηγοί-συλλέκτες. Ή ίσως να μπορούσαμε να ζούμε ως κυνηγοί-συλλέκτες. Θα μπορούσαμε; Μη βιάζεστε. Διαβάστε παρακάτω.

Ας δούμε ποιο ήταν εκείνο το κοσμοϊστορικό γεγονός που συνέβη γύρω στα 10.000 χρόνια πριν, και που οδήγησε τον ανθρώπινο πληθυσμό ν’ αποκτήσει τάξεις, ν’ αφήσει το στάδιο του κυνηγού-συλλέκτη, και να αυξηθεί υπέρμετρα, κι από μερικές εκατοντάδες χιλιάδες να φτάσει να γίνει σήμερα αρκετά δισεκατομμύρια. Για να καταλάβετε τί σημαίνει από μερικές εκατοντάδες χιλιάδες σε δισεκατομμύρια, επειδή μια εικόνα αξίζει χίλιες λέξεις, κοιτάξτε το παρακάτω διάγραμμα, που δείχνει πώς αυξήθηκε ο ανθρώπινος πληθυσμός στα τελευταία 150.000 χρόνια.

Στον οριζόντιο άξονα είναι ο χρόνος, οπότε -150.000 σημαίνει: εκατόν πενήντα χιλιάδες χρόνια προ Χριστού, και ο αριθμός 0 αντιστοιχεί στο έτος 1 μ.Χ, ή 1 π.Χ. — δεν έχει σημασία — ενώ το “παρόν” είναι στο δεξιό άκρο. Στον κατακόρυφο άξονα είναι ο πληθυσμός-μας. Βλέπουμε λοιπόν οτι ο πληθυσμός-μας ήταν σχεδόν μηδέν (ταυτίζεται με τον οριζόντιο άξονα) για το μεγαλύτερο μέρος της ύπαρξής μας ως είδος Homo sapiens, αρχίζει και ανεβαίνει μερικές χιλιάδες χρόνια π.Χ. (μπλε γωνίτσα, δεξιά), κ’ εκτινάζεται στα ύψη (εκθετικά) από κει και πέρα. Τί συνέβη και προκάλεσε αυτήν την εκτίναξη;

Αυτό που συνέβη ήταν το σταδιακό πέρασμα από την κατάσταση του κυνηγού-συλλέκτη στην κατάσταση του γαιοκτήμονα. Κι όταν λέμε “γαιοκτήμονα” συμπεριλαμβάνουμε και την εκτροφή ζώων, δηλαδή και την εργασία του κτηνοτρόφου. (Απλώς, επειδή δεν υπάρχει μια και μοναδική λέξη που να περιλαμβάνει καί τη γεωργία καί την κτηνοτροφία, μιλάμε για “γαιοκτήμονες”.) Το πέρασμα υπήρξε όπως είπα σταδιακό, δηλαδή δεν ξύπνησε μια μέρα ένας κυνηγός-συλλέκτης σκεφτόμενος «Τί ωραία μέρα σήμερα! Αντί να κυνηγήσω, λέω να φυτέψω μερικούς σπόρους!» Αυτό που μάλλον συνέβη είναι οτι σε κάποια μέρη του κόσμου που οι συνθήκες το επέτρεπαν — θα δούμε ποια ήσαν αυτά — οι άνθρωποι (οι γυναίκες μάλλον) παρατήρησαν οτι σπόροι που έπεφταν στο έδαφος από τη συλλογή φύτρωναν μετά από κάποιο διάστημα και έδιναν καρπό. Πρέπει να πήρε χιλιάδες χρόνια για να γίνει η συνήθεια του φυτέματος από τον “ιδιωτικό κήπο” κάθε οικογένειας συστηματικό φύτεμα και θερισμός ολόκληρου αγρού, σε σημείο που να παρέχει τόση τροφή ο αγρός ώστε να μην έχει ανάγκη η οικογένεια (και η φυλή γενικά) το κυνήγι. Βέβαια το κυνήγι δεν εξαφανίστηκε, απλώς πέρασε σε δεύτερη μοίρα. Το χόμπυ του κυνηγιού στις μέρες-μας, που μόνο καταστροφή στην πανίδα κάνει, είναι κατάλοιπο αυτού του αρχαίου τρόπου ζωής των προγόνων-μας, και γιαυτό άλλωστε το έχουν μόνο οι άντρες, και σχεδόν ποτέ οι γυναίκες.

Σημείωση: Παρεμπιπτόντως, όσοι κυνηγοί ισχυρίζονται οτι το χόμπυ-τους προσφέρει έργο στη φύση, γιατί τάχα δεν αφήνουν κάποια είδη να υπερ-πολλαπλασιαστούν εις βάρος κάποιων άλλων, είναι νυχτωμένοι και καλό θα ήταν να ξυπνήσουν: η φύση βρίσκει πάντα τον τρόπο να έρχεται σε ισορροπία με τη μέθοδο της φυσικής επιλογής, μέθοδος που έχει λειτουργήσει επί 3,5 δισεκατομμύρια χρόνια πριν εμφανιστούν οι κυνηγετικές καραμπίνες: όταν κάποιο είδος πολλαπλασιάζεται, αυτό γίνεται γιατί το περιβάλλον-του το επιτρέπει· τώρα αν ο πολλαπλασιασμός αυτός έρχεται σε σύγκρουση με ανθρώπινα συμφέροντα, αυτό είναι πρόβλημα που δημιούργησαν οι άνθρωποι με την εξάπλωσή τους· ας μη μας λένε όμως οι κυνηγοί το βλακώδες επιχείρημα οτι τάχα βοηθάνε στο έργο της φύσης.

Τώρα, σε ποια μέρη του κόσμου έγινε δυνατή η ανάπτυξη της γεωργίας; (Αυτό δεν είναι απαραίτητο σαν γνώση για να καταλάβουμε πώς περάσαμε από το αναρχικό-αταξικό στάδιο στο στάδιο με τις τάξεις, είναι όμως εξαιρετικά ενδιαφέρον.) Οι ενδείξεις συγκλίνουν στην περιοχή της Μεσοποταμίας (σημερινό Ιράκ). Εκεί υπήρχαν πρώτα-πρώτα γόνιμα εδάφη στο δέλτα του Τίγρη και Ευφράτη· δεύτερο, υπήρχαν φυτά που αποτέλεσαν τους πρόγονους των σιτηρών και άλλων δημητριακών· και τρίτο, υπήρχαν και ζώα, οι πρόγονοι των σημερινών ταύρων και αγελάδων (τα aurochs), τα βόδια, τα άλογα, κλπ., που ήσαν από τη φύση-τους κατάλληλα για ζεύξη στο υνί. Χωρίς αυτά τα ζώα ήταν αδύνατο να γίνει καλλιέργεια αγρών σε μεγάλες εκτάσεις, γιατί μόνο με τα χέρια, με τον ανθρώπινο μόχθο, μικρές εκτάσεις μόνο μπορεί να καλλιεργήσει κανείς. Στην Αμερική π.χ., όπου δεν υπήρχαν τέτοια ζώα, οι Ινδιάνοι έκαναν μόνο μικρής έκτασης καλλιέργειες. (Αν έχετε δει παλιές καουμπόυκες ταινίες με Ινδιάνους πάνω στ’ άλογα, ξεχάστε-τις: οι Ινδιάνοι έμαθαν τα άλογα και τη χρήση-τους — όπως άλλωστε και τα τουφέκια — μόνο αφού οι Ευρωπαίοι έποικοι εισήγαγαν τα ζώα αυτά στη Βορειοαμερικανική ήπειρο.) Στην υποσαχάριο Αφρική, όπου υπάρχουν μεν βοοειδή, αλλά δεν μπαίνουν κάτω από το ζυγό όσες προσπάθειες κι αν γίνουν, δεν έγιναν καθόλου καλλιέργειες. (Μερικά ζώα παραμένουν πάντα άγρια από τη φύση-τους: π.χ., ο Αφρικανικός ελέφαντας αρνείται την εξημέρωση, ενώ ο Ινδικός ελέφαντας εξημερώνεται μάλλον εύκολα.) Στην Ασία, όπου υπάρχουν βοοειδή που εξημερώνονται, έγιναν καλλιέργειες, αλλά εκεί δεν υπήρχαν τα κατάλληλα φυτά (το ρύζι μόνο, που χρειάζεται ειδικές συνθήκες). Στην Αυστραλία δεν υπήρχαν ούτε φυτά για καλλιέργεια, ούτε ζώα (τα καγκουρώ δεν ζεύονται), οπότε οι Αυστραλοί Αβορίγινες δεν ανέπτυξαν τη γεωργία. Στην Ευρώπη, αυτό που έγινε ήταν οτι η πρακτική της γεωργίας εξαπλώθηκε σιγά-σιγά από την περιοχή της Μεσοποταμίας στους υπόλοιπους λαούς της Ευρώπης. (Δηλαδή χωρίς να γίνει υποχρεωτικά μετακίνηση πληθυσμών, έγινε εξάπλωση της γεωργίας ως τρόπου διαβίωσης.) Γεωγραφικά εμπόδια, όπως η έρημος της Σαχάρας και τα Ιμαλάϊα, σε συνδυασμό με την ακαταλληλότητα της χλωρίδας και πανίδας, δεν επέτρεψαν στην πρακτική της γεωργίας να εξαπλωθεί περισσότερο στα αρχαία χρόνια.

Γενικά, βλέπουμε οτι η γεωργία αναπτύχθηκε εκεί όπου υπήρχε η “υποδομή” φυτών και ζώων. Για λόγους που θα δούμε αμέσως, η γεωργία ήταν εκείνη που έδωσε την ώθηση στην ανάπτυξη των πολιτισμών, που με τη σειρά-τους εξαπλώθηκαν και κατέκτησαν όλους εκείνους που είχαν “μείνει πίσω” σε ανάπτυξη (Ινδιάνους, Αφρικανούς, Αυστραλούς Αβορίγινες, κλπ). Δεν ήταν λοιπόν η “εξυπνάδα της λευκής φυλής”, όπως νομίζουν κάποιοι, που οδήγησε στην ανάπτυξη της τεχνολογίας, αλλά η συμπτωματική συνύπαρξη χαρακτηριστικών της χλωρίδας και πανίδας ορισμένων τόπων. (Δεν έχει ποτέ μέχρι σήμερα τεκμηριωθεί επιστημονικά κάποια εξάρτηση της νοημοσύνης από το χρώμα του δέρματος.) Όλα τα παραπάνω, και πολύ περισσότερα κ’ ενδιαφέροντα, εξηγούνται στο πασίγνωστο έργο του J. Diamond, “Guns, Germs, and Steel”, έκδοση 1996, για το οποίο απονεμήθηκε στον Diamond το βραβείο Πούλιτζερ. Μέχρι στιγμής κανένας δεν έχει μπορέσει να καταρρίψει τα επιχειρήματα του Diamond, που άλλωστε βασίζονται σε στοιχειώδεις παρατηρήσεις του φυσικού κόσμου. Ας σημειώσουμε εδώ οτι η θεωρία του Diamond εξηγεί μόνο το γενικό ερώτημα, “Γιατί οι Ευρωπαίοι αναπτύχθηκαν τόσο πολύ και τελικά κατέκτησαν και κυριάρχησαν σε όλους τους άλλους λαούς;”. Δεν εξηγεί όμως το επί μέρους ερώτημα, “Γιατί μεταξύ των Ευρωπαίων οι αρχαίοι Έλληνες ανέπτυξαν τον πολιτισμό-τους σε εκπληκτικά επίπεδα, τόσο που πολλά αρχαιοελληνικά επιτεύγματα παρέμειναν αξεπέραστα μέχρι σήμερα;”. Γι’ αυτό το ερώτημα, που μπορεί να έχει ιδιαίτερη σημασία για κάποιους από μας, η θεωρία του Diamond δεν έχει να μας πει τίποτε.

Όμως, τα παραπάνω είναι ενδιαφέροντα μεν, αλλά δεν σχετίζονται με το κεντρικό θέμα-μας, που είναι γιατί η γεωργία επέφερε την ανάπτυξη του τεχνολογικού πολιτισμού, και την εμφάνιση των κοινωνικών τάξεων. Είναι απλό, ιδού γιατί.

Με τη γεωργία (και την κτηνοτροφία) δημιουργείται πλεόνασμα τροφής. Ενώ ο κυνηγός-συλλέκτης εξασφαλίζει μόνο τόση τροφή όση του είναι απαραίτητη για την καθημερινή επιβίωση (και καμιά φορά ούτε αυτή), ο γεωργός παράγει ποσότητες π.χ. σταριού που αποθηκεύει, και μπορεί να ταΐσει περισσότερα στόματα. Η αποθήκευση μπορεί να του εξασφαλίσει τροφή και για τον επόμενο χρόνο, όταν ίσως η παραγωγή τύχει να μην είναι καλή. Ο κυνηγός δεν μπορεί να αποθηκεύσει τίποτα: ότι πιάσει πρέπει να το καταναλώσει, αλλιώς θα χαλάσει. Τώρα, το πλεόνασμα τροφής του γεωργού είναι ικανό να θρέψει όχι μόνο τα στόματα των παιδιών-του (που μπορούν να είναι πιο πολλά απ’ του κυνηγού), αλλά και τα στόματα μελών της κοινότητας που δεν εργάζονται σαν γεωργοί, αλλά έχουν άλλα καθήκοντα: π.χ., του στρατιώτη-προστάτη της φυλής από εχθρικές επιδρομές. Οι γεωργοί απέκτησαν την πολυτέλεια για πρώτη φορά να θρέφουν ανθρώπους που δεν συνεισέφεραν στην παραγωγή τροφής, αλλά “πουλούσαν αέρα”, όπως οι στρατιώτες, οι ιερείς, ο βασιλιάς με τους αυλικούς-του, οι επιστήμονες της εποχής (π.χ. οι αστρονόμοι της Μεσοποταμίας, που παρατηρούσαν τα ουράνια φαινόμενα και την επίδραση που είχαν αυτά στις σοδειές των ανθρώπων, οι γεωμέτρες της Αιγύπτου, που υπολόγιζαν τα αγροτεμάχια όταν αυτά είχαν καλυφθεί με την υλή του Νείλου, κλπ), οι γραφείς (όταν πια επινοήθηκαν τα συστήματα γραφής), κ.ο.κ.

Αυτά τα “επαγγέλματα” ήσαν αδιανόητα στο στάδιο του κυνηγού-συλλέκτη — αδύνατα, για ν’ ακριβολογούμε. Ας σημειώσουμε όμως οτι στο στάδιο της γεωργίας πολλά απ’ αυτά ήσαν υποχρεωτικά. Για παράδειγμα, όταν έχεις ποσότητα σταριού στις αποθήκες της φυλής, και η γειτονική φυλή που δεν ασχολείται με τη γεωργία την επιβουλεύεται, καλό είναι να διατηρείς ένα σώμα μισθοφορικού στρατού που θα αντιμετωπίσει την εχθρική επίθεση· όταν ο Νείλος ξεχειλίζει και σβήνει με τη λάσπη τα όρια των αγρών, καλό είναι να υπάρχουν εξειδικευμένοι γραφείς που ξέρουν πώς να υπολογίσουν και να ξαναβρούν τα χαμένα όρια· κ.ο.κ. Επίσης, ο μισθοφορικός στρατός χρειάζεται πειθαρχία, που επιβάλλεται αποτελεσματικά μέσω μιας πυραμιδοειδούς ιεραρχίας, στην κορυφή της οποίας βρίσκεται ο βασιλιάς, που συχνά είναι και ο ανώτατος θρησκευτικός ηγετης (π.χ., Φαραώ). Δεν είναι τυχαίο που οι γεωργικές κοινωνίες απέκτησαν βασιλιάδες, ενώ οι πιο άναρχα δομημένες, των κυνηγών-συλλεκτών, δεν γνώριζαν ποτέ τέτοιο αξίωμα. (Μπορεί να υπήρχε αρχηγός της φυλής, που δεν είχε όμως καμιά σχέση με τα απόλυτα δικαιώματα του μονάρχη.)

Αστυνομία δεν υπήρχε ακόμα. Υπήρχε στρατός, μέσω του οποίου επιβάλλονταν η τάξη μεταξύ του σώματος των δούλων, που ήσαν οι χαμένοι από τις άλλες, τις γειτονικές κατακτημένες φυλές. Αν γίνονταν κάποιο αδίκημα, ακόμα και στα αρχαιοελληνικά χρόνια, έπρεπε μόνος-του λίγο ως πολύ να μπορεί να βρει το δίκιο-του ο καθένας. Βέβαια υπήρχαν νόμοι, και μάλιστα γραπτοί από κάποιο σημείο και πέρα, όμως η τήρηση αυτών των νόμων δεν ήταν απλό ζήτημα. Ακόμα και σήμερα, για μικροδιαφωνίες στα χωριά (όχι αυτή η ελιά είναι δική-μου — όχι δική-μου είναι) δεν επεμβαίνει η αστυνομία, παρόλο που υπάρχει. Τότε, ούτε αστυνομία υπήρχε. Έπρεπε το έγκλημα να είναι πολύ σοβαρό για να επέμβει η πολιτεία με κάποιον τρόπο — π.χ., φόνος, αρπαγή γυναίκας, βεβήλωση ιερού τόπου, κάτι τέτοιο. Η εμφάνιση μιας κάποιας μορφής αστυνομίας είναι νεώτερο επίτευγμα, της Ρωμαϊκής εποχής. Και πάλι, δεν εμφανίστηκε η αστυνομία γιατί έτσι του κάπνισε κάποιου Ρωμαίου αυτοκράτορα, αλλά γιατί υπήρχαν αυξημένες ανάγκες επιβολής της τάξης, ειδικά σε μια αχανή αυτοκρατορία όπως η Ρωμαϊκή. Χωρίς αυτές τις τάξεις ανθρώπων (στρατιώτες, αστυνομικούς), η αυτοκρατορία θα συνθλίβονταν από το ίδιο-της το βάρος. Τώρα, δεν μπορεί να πει κανείς, «Ε, ας συνθλίβονταν!» Μα υπήρχε τόσος κόσμος και κοσμάκης που η επιβίωσή τους εξαρτώνταν από την ύπαρξη εκείνης της αυτοκρατορίας! Αν καταστρέφονταν ξαφνικά η κοινωνία-τους, εκατομμύρια ζωές θα χάνονταν (συμπεριλαμβανομένων και των προγόνων-μας, υπόψη, μια που κι αυτοί έγιναν Ρωμαίοι πολίτες από το 146 π.Χ. και μετά). Θα πείτε πάλι, «Ας χάνονταν»;

Βλέπετε τώρα την αλληλουχία των γεγονότων. Η ύπαρξη πλεονάσματος τροφής αρχικά, δημιούργησε τάξεις ανθρώπων που είχαν το προνόμιο να τρώνε για να σκέφτονται, ή να “πουλάνε αέρα” όπως προανέφερα. Κάποιοι από κείνους που σκέφτονταν βρήκαν τρόπους να κάνουν εξώρυξη μετάλλων όπως ο σίδηρος από τη γη (όπου πρωτύτερα μόνο ευγενή και μαλακά μέταλλα όπως ο χρυσός, ο άργυρος, κι ο χαλκός ήσαν γνωστά, επειδή βρίσκονται “έτοιμα”, σε καθαρή κατάσταση, αντίθετα με το σίδηρο που βρίσκεται μόνο σε ενώσεις). Με τα μέταλλα έγινε δυνατή η κατασκευή μηχανών με πολλαπλάσια δύναμη από πρωτύτερα. (Αλλά και για να φτιαχτούν οι μηχανές χρειάζονταν σκέψη — ας θυμηθούμε τον Αρχιμήδη που δολοφονήθηκε σκεπτόμενος.) Με τις μηχανές και τη σκέψη ήρθε η ανάπτυξη της τεχνολογίας, από τα προϊόντα της οποίας εξαρτώμαστε σήμερα ολοκληρωτικά.

Αυτή η τελευταία φράση είναι και η πιο σημαντική σ’ όλη αυτή την εισαγωγή που κάνω. Την επαναλαμβάνω: από τα προϊόντα της τεχνολογίας εξαρτώμαστε ολοκληρωτικά. Γιά να δούμε τώρα:

Τί θα ήταν το πρώτο πράγμα που θα θέλαμε να καταργήσουμε σαν καλοί αναρχικοί; Εμένα ένα πράγμα μου έρχεται στο νου αμέσως, σαν λίγο-πολύ προφανές: την αστυνομία! Η αστυνομία δεν είναι που αποτελεί το όργανο επιβολής των κανόνων της άρχουσας τάξης; Υπάρχει κανένας (αναρχικός) που διαφωνεί;

Ωραία, καταργούμε την αστυνομία. Γιά να δούμε τί συνέπειες έχει αυτό.

Η αστυνομία είναι το “δεξί χέρι” της πολιτείας με το οποίο εκτελούνται οι νόμοι. Χωρίς τους αστυνομικούς δεν μπορούν να εκτελεστούν οι νόμοι, γιατί δεν αρκεί π.χ. να γίνει μια δίκη και ν’ αποφασίσει μια ποινή ο δικαστής· πρέπει κάποιος να πάρει αυτόν που καταδικάστηκε από το χεράκι, και να τον υποχρεώσει να εκτελέσει την ποινή. Οι αστυνομικοί το κάνουν αυτό. Αφού τους καταργήσαμε, περιττό να γίνονται δίκες, γιατί ο καθένας θα είναι σε θέση να περιφρονήσει την απόφαση του δικαστή, ή πολύ απλά, να μην προσέλθει καν στο δικαστήριο. Περιττοί λοιπόν οι δικαστές, οι εισαγγελείς, αλλά και οι δικηγόροι, κι όλοι όσοι ασχολούνται με τον δικαστικό κλάδο. Πολύ ωραία, τους ξεφορτωθήκαμε όλους αυτούς τους αεροπωλητές! Έχουμε λοιπόν καταφέρει ένα καίριο πλήγμα στην εκτελεστική εξουσία (τέρμα οι μπάτσοι), κ’ έχουμε ξεφορτωθεί τελείως τη δικαστική εξουσία. Χαράς ευαγγέλια! Συνεχίζουμε να δούμε τί συνέπειες έχει αυτό, συμφωνείτε;

Ας πούμε οτι ένας τύπος χεροδύναμος, που προτιμά να τακτοποιεί τις υποθέσεις-του με τη δύναμη του σώματός του, μαζεύει μερικούς άλλους χεροδύναμους τύπους, κάνουν μια μικροσυμμορία, και μια μέρα έρχονται στο σπίτι-σας. Σπάζουν την πόρτα, μπαίνουν μέσα, τα κάνουν όλα γυαλιά-καρφιά, βουτάνε ότι βρίσκουνε μπροστά-τους και χωράει στα σακιά που φέρανε μαζί-τους, και για να μην έχετε καμιά αμφιβολία για τις προθέσεις-τους, πριν φύγουν βιάζουν και όλα τα θηλυκά μέλη της οικογένειάς σας. Μπορεί και κανα αρσενικό, άμα βρεθεί στο διάβα-τους.

Πώς είπατε; Δεν περιλαμβάνονται αυτά στο μενού της αναρχίας; Γιατί; Επειδή λέει «Ο αναρχισμός [...] προωθεί την αυτοδιαχείριση και εστιάζει στην προσωπική ευθύνη που έχει το άτομο για τις πράξεις του απέναντι στον εαυτό του και το κοινωνικό σύνολο, του οποίου είναι μέλος»;

Μα με συγχωρείτε, δεν αποφασίζετε εσείς τί θα κάνει ο χεροδύναμος γορίλλας με τους γορίλλες-του. Εκείνος αποφασίζει. Όπως σε μια παρτίδα σκάκι, ο αντίπαλος αποφασίζει τί κινήσεις θα κάνει, δεν του υπαγορεύετε εσείς τις κινήσεις-του! Αυτό δα έλλειπε! Ίσα-ίσα, όταν παίζετε σκάκι, παίζετε υποθέτοντας τη χειρότερη για σας κίνηση του αντιπάλου. Αλλιώς δεν παίζετε σκάκι, αλλά τις κουμπάρες. Και μη μου πείτε οτι σε μια αναρχική κοινωνία δεν θα υπάρχουν αντιπαλότητες, γιατί θα σας ρωτήσω από ποιον πλανήτη κατεβήκατε τέλος πάντων. Όχι μόνο θα υπάρχουν αντιπαλότητες, αλλά θα είναι και της χειρότερης μορφής, χειρότερες απ’ αυτό που περιέγραψα μόλις προ ολίγου. Χωρίς εκτελεστική εξουσία θα υπάρξει μαφία, που θα επιβάλει το νόμο-της με τα όπλα-της. Σκεφτείτε Ρωσία μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, σκεφτείτε Σικελία από αιώνες πριν μέχρι και τις μέρες-μας, σκεφτείτε Σικάγο στην αρχή του 20ού αιώνα, και μάλλον θ’ αρχίσετε να ψυλλιάζεστε για ποιο είδος κοινωνίας χωρίς εκτελεστική και δικαστική εξουσία μιλάμε. Και για όσους δεν το κατάλαβαν (γιατί και για την πιο προφανή σκέψη υπάρχουν πάντα αλεξί-σκεπτα κρανία), μαφία σημαίνει επιβολή του δίκιου του ισχυρότερου στον ασθενέστερο, επιβολή άγραφων και στυγνών νόμων που η παραβίασή τους τιμωρείται συνήθως με θάνατο, κι όλα αυτά που έρχονται σε πλήρη αντίθεση με την ιδέα της αναρχίας.

Μπορεί να σκέφτεστε οτι ίσως να μπορούμε να έχουμε κάποιες μικρές ομάδες που θα επιβλέπουν την ασφάλεια τη δική-μας, όπως έχουν προτείνει κάποιοι, όχι όμως κρατικές δυνάμεις ασφαλείας. Ε, αυτό σημαίνει απλά οτι οργανωνόμαστε με το δικό-μας μικρό, προσωπικό στρατό, για να αμυνθούμε εναντίον του γειτονικού μικρού προσωπικού στρατού (του γορίλλα), που τελικά μπορεί να ’ναι πιο ισχυρός και να νικήσει το δικό-μας. Όπως ακριβώς στα αρχαία χρόνια. Το δίκιο του ισχυρότερου θα υπερισχύσει.

Περιμένετε όμως, δεν τελειώσαμε με τις συνέπειες. Μόλις αρχίσαμε.

Προς το παρόν ζούμε σε κοινωνίες πολυπληθείς, πολλοί από μας σε μεγάλες πόλεις, όπου παίρνουμε αποφάσεις που αφορούν όχι μόνο στα άμεσα προσωπικά-μας συμφέροντα, αλλά και στα συμφέροντα του συνόλου: πόσο θα πληρώσω για την αποκομιδή των σκουπιδιών από το δήμο, για ένα δρόμο που θα φτιαχτεί στην ύπαιθρο, για ένα αντιπλημμυρικό έργο, και λοιπά. Βέβαια δεν αποφασίζουμε άμεσα γι’ αυτά τα θέματα, ούτε κάθε μέρα, αλλά αν ο κόμπος φτάσει στο χτένι και μας ζητήσουν να πληρώσουμε πάρα πολλά, υποτίθεται οτι υπάρχει και κάποιος βουλευτής που εκλέγεται στην περιφέρειά μας για ν’ ακούσει τα παράπονά μας και να τα μεταφέρει στη βουλή. Στα μεγάλα αστικά κέντρα βέβαια, πολύ που τους νοιάζει τους βουλευτές· στις μικρές πόλεις όμως τους ακούν τους κατοίκους γιατί εκεί λίγοι ψήφοι καθορίζουν ποιος εκλέγεται και ποιος όχι. Τώρα, στη νέα εποχή της αναρχίας που έχει μόλις ανατείλει, θα υπάρχει Βουλή; Προφανώς όχι. Βουλή, δηλαδή το σημαντικώτατο αυτό όργανο της νομοθετικής εξουσίας δεν είναι δυνατό να υπάρξει, γιατί τί νόημα έχει να φτιάχνει νόμους κανείς όταν δεν λειτουργεί η εκτελεστική εξουσία να επιβάλει αυτούς τους νόμους; (Την ξεφορτωθήκαμε την εκτελεστική εξουσία μαζί με τη δικαστική, το θυμάστε ελπίζω, ε;) Άρα μαζί έχουμε ξεφορτωθεί και τη νομοθετική εξουσία. Αν βλέπετε κανα τρόπο να έχουμε νόμους (κοινωνικούς κανόνες δηλαδή) χωρίς να μπορούμε να τους εκτελέσουμε, πείτε-μου για να ξέρω.

Άρα όλα όσα αφορούν στη λήψη αποφάσεων για το κοινωνικό σύνολο, πάνε κι αυτά. Μπορείτε να συναθροίζεστε εσείς οι “καλοί” αναρχικοί και να παίρνετε τις “καλές” αποφάσεις-σας, αλλά έτσι και σας την πέσουν οι γορίλλες, ούτε ψύλλος στον κόρφο-σας!

Ωραία, ξεφορτωθήκαμε λοιπόν όλες τις εξουσίες: εκτελεστική, δικαστική, και νομοθετική. Αυτό δεν είναι το βασικό ζητούμενο της αναρχίας; Πετύχαμε το ζητούμενο, και μάλιστα με μία και μόνο κίνηση-ματ: το ξήλωμα της αστυνομίας! (Κάναμε ματ στα ΜΑΤ, ποιος στη χάρη-μας!) Σαν ένα πουλόβερ, που του τραβάς μία κλωστή και ξετυλίγεται ολόκληρο στα χέρια-σου. Βέβαια το αποτέλεσμα ήταν η εγκατάσταση των νόμων της μαφίας, και μπορεί κάποιοι να πιστεύετε οτι εκεί τελειώνουν όλες οι συνέπειες, κι οτι ίσως με κάποιον έξυπνο τρόπο να καταφέρουμε ν’ αποφύγουμε και το μαφιόζικο κράτος. Δυστυχώς, η αλήθεια είναι πολύ πιο αμείλικτη: όπως θα διαβάσετε παρακάτω, όχι μόνο οι μαφιόζοι δεν θα επιζήσουν, αλλά ούτε εσείς, ούτε και κανένας άλλος. Προχωρούμε.

Πάμε τώρα στο τεχνολογικό και επιχειρηματικό πεδίο. Θα παρατηρήσατε ελπίζω οτι όλη αυτήν την ώρα καταφέρνω και σας ζαλίζω μέσω μιας οθόνης, η οποία λαμβάνει δεδομένα μέσω κατιτίς που το λέμε διαδίκτυο (internet). Αυτό, το διαδίκτυο, φτάνει στον υπολογιστή που χρησιμοποιείτε τώρα όχι δια μαγείας, αλλά γιατί υπάρχει μια εταιρεία που δουλειά-της είναι να κάνει αυτό το πράγμα: να μεταφέρει δεδομένα, γιατί την έχει πληρώσει κάποιος (εσείς, ο μπαμπάς-σας, το ίντερνετ καφέ που πληρώνετε, το πανεπιστήμιο που πληρώνουμε όλοι, κάποιος τέλος πάντων).

Λοιπόν, οι εταιρείες σαν κι αυτή που μόλις ανέφερα είναι ιδιωτικές επιχειρήσεις, και σαν τέτοιες έχουν συνήθως κάποιον ιδιοκτήτη, ή ομάδα ιδιοκτητών, και εργαζόμενους. Οι εργαζόμενοι εργάζονται για τον ιδιοκτήτη, που ως γνωστόν εκμεταλλεύεται την υπεραξία των εργαζομένων, πληρώνοντάς τους όσο χρειάζονται για να συνεχίσουν να δουλεύουν, ενώ ο ίδιος καρπώνεται τη μερίδα του λέοντος, κλπ. κλπ. Μάλιστα... τα ξέρουμε όλα αυτά, με την προσθήκη οτι ξέρουμε επίσης και μια μικρή λεπτομέρεια: οτι αν δεν υπάρχει ιδιοκτήτης, ή αν ιδιοκτήτης είναι κάποιο συλλογικό όργανο όπως ένας συνεταιρισμός ή το κράτος (όπως γινόταν στη Σοβιετική Ένωση καλή ώρα), τότε δεν υπάρχει κίνηση και δουλειά, δεν παράγει έργο η εταιρεία, και μετά από κάποιον καιρό γίνεται προβληματική, κλείνει, και πάμε όλοι σπίτια-μας. (Ή, ακόμα χειρότερα όπως στην περίπτωση της Σοβ. Ένωσης, πτωχεύει το ίδιο το κράτος, καταρρέει, και διαλύεται “εις τα εξ ων συνετέθη”.) Μ’ αυτή τη μικρή λεπτομέρεια, αντιλαμβανόμαστε ελπίζω όλοι οτι εκείνος ο #%@!$@!# ο ιδιοκτήτης, που πίνει το αίμα των εργατών και πλουτίζει απ’ τον ιδρώτα-τους, παραμένει στη θέση-του ως έχει, αλλιώς “το κλείσαμε το μαγαζί” (στην κυριολεξία).

Τώρα, ας πούμε πως είμαι εργαζόμενος σε μια εταιρεία, κ’ έχει μόλις ανατείλει η λαμπρή πρώτη μέρα του αναρχικού-μας βίου, του έτους 1 μ.Α. (μετά Αναρχοαυτοπροσδιορισμόν).

Γιατί να δουλέψω για το αφεντικό-μου; Μπορώ κάλλιστα να οργανωθώ μαζί με τους συναδέλφους συν-εργαζόμενους, κι αφού καταλάβουν κ’ εκείνοι και χωνέψουν τη νέα κατάσταση, να πάμε όλοι μαζί στο γραφείο του αφεντικού και να τον υποχρεώσουμε δια της βίας να μας παραχωρήσει τους τίτλους ιδιοκτησίας της εταιρείας. Ή ακόμα καλύτερα, να τον υποχρεώσουμε να πουλήσει εκείνος την εταιρεία και να μας δώσει εμάς το αντίτιμό της σε ρευστό. Μπορούμε να τον κρατήσουμε και όμηρο άμα θέλουμε, μέχρι να το κάνει. Ποιος θα μας εμποδίσει; Η αστυνομία; Ας γελάσω. Αφού την καταργήσαμε. Ή μήπως οι “σεκιουριτάδες”; Μα κι εκείνοι φουκαράδες εργαζόμενοι είναι, μπορούν να μπουκάρουν στο γραφείο του δικού-τους αφεντικού (αφού τους το εξηγήσουμε). Κι αν, αφού πουληθεί η εταιρεία και πάρουμε τα λεφτά, δεν έχουμε πια εργασία, τί μας νοιάζει ρε παιδιά; Αφού το ποσόν από την πώληση της εταιρείας θα είναι πολλαπλάσιο των όσων θα κερδίζαμε σε όλη-μας τη ζωή. Είναι-δεν-είναι, εμείς έτσι πιστεύουμε οτι πρέπει να είναι, γιαυτό και μπουκάραμε στου αφεντικού το λημέρι, και του ήπιαμε και όλο το ουΐσκι που είχε στο μπαράκι για να κερνάει τους υψηλούς καλεσμένους.

Μπορεί ν’ ακούγομαι σαν να μην τα λέω στα σοβαρά τα παραπάνω, όμως αν μπορείτε να φανταστείτε κάποιον πραγματικά σοβαρό λόγο για τον οποίο να μη τους συμφέρει τους εργαζόμενους να βάλουν στο χέρι την εταιρεία του αφεντικού-τους, παρακαλώ να μου τους πείτε να τους μάθω κι εγώ.

Πιστεύω οτι μπορεί να πάρει λίγο καιρό στους εργαζόμενους να το χωνέψουν οτι μπορούν όντως να το κάνουν το παραπάνω χωρίς καμιά νομική συνέπεια (νομική; χα-χα! ) αλλά τελικά θα το καταλάβουν. Και θα το κάνουν. Κάποιοι τουλάχιστον θα το κάνουν, κι όταν δουν οι υπόλοιποι οτι γίνεται, θα το κάνουν κι εκείνοι. Και το παραπάνω δεν είναι το μόνο σενάριο με το οποίο οι εργάτες μπορούν να δράσουν, τώρα που δεν υπάρχει αστυνομία. Για παράδειγμα, μπορούν να σχηματίσουν μια συμμορία — ακόμα και μαζί με τ’ αφεντικό-τους — και να πάνε να καταστρέψουν την επιχείρηση του ανταγωνιστή-τους τη νύχτα. Το τί μπορεί να κάνει κανείς όταν απουσιάζουν οι συνέπειες περιορίζεται μόνο από τη φαντασία του καθενός.

Κοντολογίς, η επιχειρηματική δραστηριότητα θα πάει κι αυτή περίπατο.

Όμως, όπως ξαναέγραψα, σήμερα η ζωή-μας εξαρτάται αποκλειστικά από τα προϊόντα της τεχνολογίας, που είναι απόρροια επιχειρηματικής δραστηριότητας. Υπόψη οτι όταν λέω “τεχνολογία” δεν εννοώ την “υψηλή” τοιαύτη (πισιά, σιντιά, μιντιά, διαβόλια και τριβόλια), αλλά όλα τα προϊόντα της ανθρώπινης εργασίας, όπως μια καρέκλα ή ένα ψαλίδι. Ακόμα και το γάλα που αγοράζουμε, από κάποια επιχείρηση παράγεται — δεν αρμέγουμε αγελάδες! Και το ψωμί που παίρνουμε απ’ το φούρνο, κι αυτό από επιχείρηση βγαίνει: την επιχείρηση του αρτοποιού. (Ο κυρ-Αλέκος, ο αρτοποιός στη γειτονιά-μου, απασχολεί περί τα 15 άτομα στο φούρνο-του παρακαλώ.) Αλλά κι ο αρτοποιός προμηθεύεται το αλεύρι από κάποια επιχείρηση, δεν αλέθει το σιτάρι! Δεν παράγουμε εμείς οι ίδιοι την τροφή-μας πλέον, δεν είμαστε γεωργοί (τουλάχιστον όχι οι περισσότεροι από μας), ούτε κυνηγοί-συλλέκτες. Μα κι ο σημερινός γεωργός ακόμα, αγοράζει το ψωμί απ’ το φούρνο, ούτ’ εκείνος δεν παράγει την τροφή-του από δικές-του πρώτες ύλες, αλλά στηρίζεται σε άλλους, σε επιχειρήσεις. Όταν η επιχειρηματική δραστηριότητα σβήσει, μαζί-της θα σβήσουμε κι εμείς. Πώς νομίζετε οτι συντηρούνται τα δισεκατομμύρια ανθρώπων του πλανήτη, με αέρα κοπανιστό; Την τροφή που καταναλώνουν την παράγουν εταιρείες. Άρα...

Άρα η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού της Γης θα πεθάνει από λιμό. Θα μείνουν αρχικά μόνον οι λίγοι που είχαν στην κατοχή-τους γη και ζώα, αλλά κι αυτοί θα δοκιμαστούν σκληρά, καθώς θα πάψουν να λειτουργούν τα γεωργικά μηχανήματα — ποιος να τα συντηρήσει, ποιος να φτιάξει καινούρια — και θ’ αναγκαστούν ή να βρουν βόδια και άλογα, όπως στα αρχαία χρόνια, ή να τα εγκαταλείψουν όλα και να γίνουν κυνηγοί-συλλέκτες.

Τελικά, όσοι απομείνουμε, θα οδηγηθούμε πίσω στο στάδιο του κυνηγού-συλλέκτη. Αλλά ούτε εκεί θα επιβιώσουμε, γιατί το περιβάλλον-μας δεν είναι τέτοιο που να μπορεί να συντηρήσει κυνηγούς-συλλέκτες πλέον. Κοιτάξτε γύρω-σας τη χώρα-μας, πώς έχει γίνει μετά από αιώνες γεωργικής και κτηνοτροφικής εκμετάλλευσης. Αυτοί οι λόφοι με τις ξερολιθιές στη νότια Ελλάδα, στα αρχαία χρόνια ήσαν κατάφυτοι. Το γνωρίζουμε γιατί τα αρχαία κείμενα μιλούν για ζώα όπως αγριόχοιρους, αρκούδες, λιοντάρια, κ.ά., που δεν θα μπορούσαν να ζήσουν στο σημερινό περιβάλλον γιατί δεν θα είχαν να κυνηγήσουν τίποτα. Τώρα, βλέπετε ζώα για κυνήγι πουθενά; Μπορεί ίσως σε καμιά ραχούλα στην Πίνδο, όμως πόσοι μπορούμε να πάμε να ζήσουμε στην Πίνδο, και για πόσους υπάρχει αρκετό κυνήγι; Και με τί θα κυνηγάμε; Οι σφαίρες σε λίγο θα μας τελειώσουν — είπαμε, τεχνολογία γιοκ! — άρα στις πέτρες και στα τόξα θα καταλήξουμε, και στα αυτοσχέδια αγκίστρια για να τρώμε και κανα ψάρι, με τη βιταμίνη που κάνει καλό στα μάτια.

Υπόψη οτι η ιδέα να εφαρμοστεί ο αναρχισμός σε τοπικό μόνο επίπεδο και όχι παγκόσμιο, π.χ. μόνο στην Ελλάδα, κρίνεται επιεικώς ηλίθια. Λίγο καιρό αφότου καταργήσουμε τις δομές όπως την αστυνομία και το στρατό στη χώρα-μας, και γίνουμε χώρα άναρχη, οι “φίλοι” και “σύμμαχοι” εξ ανατολών θα εισβάλλουν με το στρατό-τους — τον οποίο, αντίθετα μ’ εμάς τις διάνοιες, δεν θα έχουν διαλύσει — με το πιο γελοίο πρόσχημα: π.χ. της προστασίας των Ισλαμικών μειονοτήτων. Στη συνέχεια θα υποστούμε τους δικούς-τους κανόνες, που σήμερα περιλαμβάνουν λόγου χάρη μια όλο και αυξανόμενη τάση για επιβολή της μαντήλας στις γυναίκες (για να μη νταλκαδιάζονται οι άντρες, ντε!) την επιβολή ενός πολύ πιο στυγνού αστυνομικού κράτους από το δικό-μας, την καταστολή και απαγόρευση της σκέψης που διαφοροποιείται από αυτήν που θεωρείται “πρέπουσα”, και άλλα τέτοια διασκεδαστικά. Αν έχετε κι άλλες παρόμοιες ιδέες για το πώς μπορεί να εφαρμοστεί η αναρχία, έχω μια παράκληση: πάρτε το κουβαδάκι-σας και παίξτε παραπέρα.

Λοιπόν; Δεν θα είναι αυτή η κατάληξη; Αν όχι, γιατί; Μήπως το αναρχικό-μας μέλλον διαγράφεται λαμπρό και είμαι εγώ ο νυχτωμένος; Ευχαρίστως ν’ ακούσω τη γνώμη-σας. Πρώτα όμως θα ολοκληρώσετε ακούγοντας τη δική-μου, γιατί δεν τελείωσα ακόμη. Σε ότι ακολουθεί, παραθέτω παραδείγματα που αποτελούν ενδείξεις (σαν κι αυτές που ζητάει ο Τσόμσκι) για την παρατήρηση οτι όλα τα πολύπλοκα συστήματα, όπως μια ανθρώπινη κοινωνία δισεκατομμυρίων ατόμων, απαιτούν δομές. Όσο πιο πολυάριθμα τα μέλη του συστήματος, τόσο πιο πολύπλοκες οι δομές. Και αντιστρόφως: συστήματα με πολυάριθμα μέλη και χωρίς δομές δεν υπάρχουν. Πάμε να δούμε τα παραδείγματα.

Ο όρος “πολύπολοκο σύστημα” (“complex system”) είναι ένας επιστημονικός όρος, τον οποίο δεν πρόκειται να αναλύσω εδώ, αλλά θα γίνει κατανοητός σε όποιον δεν είναι εξοικειωμένος μαζί-του μέσω των παραδειγμάτων που παραθέτω.

Πρώτα-πρώτα ας δούμε πάλι τί λέει ο Τσόμσκι σχετικά με τα πολύπλοκα συστήματα (ίδια πηγή όπως πριν):

“Τείνω να συμφωνώ στο οτι ο αναρχισμός είναι ανοργάνωτος και ουτοπικός, αν και καθόλου περισσότερο από τα ανόητα δόγματα του νεοφιλελευθερισμού, του Μαρξισμού-Λενινισμού, και άλλων ιδεολογιών που έχουν συγκινήσει τους ισχυρούς και τους διανοητές–υπηρέτες-τους διαχρονικά [...]. Ο λόγος γι’ αυτή τη γενική ανοργανωσιά και τη νοηματική ασάφεια [του αναρχισμού — Χ.Φ.] βρίσκεται στο οτι δεν καταλαβαίνουμε πολύ καλά τα πολύπλοκα συστήματα, όπως τις κοινωνίες των ανθρώπων· κ’ έχουμε μόνο κάποιες διαισθήσεις περιορισμένης ισχύος για το πώς θα ’πρεπε να διαμορφωθούν και να χτιστούν.”

Λοιπόν, παρόλο που σωστά λέει ο Τσόμσκι οτι δεν καταλαβαίνουμε πολύ καλά (ακόμα) τους νόμους που διέπουν τα πολύπλοκα συστήματα, εντούτοις μπορούμε να δούμε διάφορα παραδείγματα τέτοιων συστημάτων και να πάρουμε μια ιδέα για το πώς οργανώνονται. Ξεκινάω από την αστρονομία.

Ένας γαλαξίας είναι ένα πολύπλοκο σύστημα. Τα μέλη-του είναι αστέρια, διαστρική σκόνη, και άλλα συστατικά (πλανήτες, κομήτες, αστεροειδείς, και άλλα διάφορα). Υπάρχουν γαλαξίες απλοί, με λίγα άστρα (μερικές εκατοντάδες εκατομμύρια), όπως και γαλαξίες τεράστιοι, με τρισεκατομμύρια άστρα. (Ο δικός-μας, μεσαίου μεγέθους, έχει περί τα 200 δισεκατομμύρια.)

Η εικόνα στ’ αριστερά δείχνει το Μικρό Νέφος του Μαγγελάνου, έναν μικρό (“νάνο”) γαλαξία, συνοδό του δικού-μας, σε απόσταση περίπου 200.000 ετών φωτός από μας. Όπως βλέπετε, είναι ανώμαλος. Όχι σεξουαλικά. Δομικά είναι ανώμαλος, και πράγματι, το “ανώμαλος” αποτελεί αστρονομικό όρο, που εκχωρείται σε γαλαξίες χωρίς δομή, κατά κανόνα μικρούς, όπως το Μικρό Νέφος.

Κοιτάξτε τώρα το γαλαξία Μ51 της εικόνας στα δεξιά, πιο γνωστό ως Γαλαξία Δίνη. Πρόκειται για “σπειροειδή” γαλαξία, περίπου 23.000.000 έτη φωτός μακριά-μας, γεμάτο δομές (κάθε άλλο παρά “ανώμαλο” δηλαδή) από διαστρική σκόνη (σκοτεινοί σπειροειδείς σχηματισμοί) κ’ ένα λαμπρό πυρήνα στο κέντρο, αποτελούμενο από δισεκατομμύρια άστρα. Δεν είναι από τους μεγαλύτερους γαλαξίες (περίπου στο ήμισυ του δικού-μας σε μάζα), αλλά είναι ακετά μεγάλος ώστε να παρουσιάζει τις τυπικές δομές των σπειροειδών γαλαξιών.

Βέβαια υπάρχει κ’ ένα ποσοστό 10-15% μεγάλων και γερασμένων γαλαξιών που δεν είναι σπειροειδείς, αλλά ελλειπτικοί. Όμως άλλο ελλειπτικός, κι άλλο άναρχος (ανώμαλος). Οι ελλειπτικοί γαλαξίες έχουν ένα συγκεκριμένο σχήμα (ελλειψοειδούς, ή σφαίρας), έχουν πυρήνα, και δομές όπως αυτές που περιγράφονται αμέσως παρακάτω (σφαιρωτά σμήνη αστέρων). Καμία σχέση με τους ανώμαλους, όπως το Μικρό Νέφος.

Αυτό το μοτίβο, με μικρό–αδόμητο σύστημα, συγκρινόμενο με μεγάλο–δομημένο σύστημα, θα το δούμε ξανά και ξανά στη φύση. (Και μην κάνετε κανένα συσχετισμό με αριστερά–δεξιά, τυχαία τις διαρρύθμισα έτσι τις φωτογραφίες στη σελίδα!)

Κοιτάξτε τί βλέπουμε αν ζουμάρουμε μέσα στις δομές που αποτελούν ένα γαλαξία. Εκεί βρίσκουμε τα αστρικά σμήνη, δηλαδή ομάδες αστέρων, μερικές μικρές, άλλες μεγάλες.

Η εικόνα αριστερά δείχνει το “ανοιχτό σμήνος” M45, τις Πλειάδες, κοινώς Πούλια. (Καμία σχέση με τον Αυγερινό, δηλ. τον πλανήτη Αφροδίτη· μόνο κάποια τραγούδια λένε «η Πούλια κι ο Αυγερινός» εξ ου και η σύγχυση.) Είναι μια ομάδα περίπου 2.500 νεαρών αστέρων, 325 έτη φωτός μακριά από μας, στον αστερισμό του Ταύρου. Λέμε “νεαρών αστέρων” γιατί έχουν ηλικία “μόνο” 100 εκατομμυρίων ετών. (Για σύγκριση, ο Ήλιος έχει ηλικία 5 δισεκατομμύρια έτη.) Όλα τα αστέρια, έτσι είναι λίγο μετά τη δημιουργία-τους: τυλιγμένα στη διαστρική σκόνη απ’ την οποία δημιουργήθηκαν, στα “γεννοφάσκια-τους”. Κι ο δικός-μας Ήλιος σ’ ένα παρόμοιο σμήνος αστέρων δημιουργήθηκε, και τ’ αδέλφια-του είναι ο Σείριος και το άλφα του Κενταύρου, μεταξύ άλλων. Μόνο που όσο περνά ο καιρός (τα δισεκατομμύρια χρόνια δηλαδή) σκορπάνε τ’ αδέλφια και χάνεται η σκόνη, κ’ έτσι μοιάζουν με απομονωμένα αστέρια. Με το γυμνό μάτι φαίνονται γύρω στα εφτά άστρα στις Πλειάδες, γιαυτό και οι αρχαίοι Έλληνες τους έδωσαν τα ονόματα επτά αδελφών της μυθολογίας: Αλκυόνη, Ηλέκτρα, Κελαινώ, Μαία, Μερόπη, Στερόπη, και Ταϋγέτη, όλες κόρες του Άτλαντα και της Πλειόνης, των οποίων τα ονόματα έχουν δοθεί επίσης σε δύο αστέρια του σμήνους. Όπως βλέπετε, δεν υπάρχει δομή σε τέτοια ανοιχτά σμήνη, τα άστρα μοιάζουν άναρχα, “ατάκτως ερριμμένα”, και πράγματι έτσι είναι. (Οι μπλε κύκλοι είναι μορφώματα του φωτογραφικού φιλμ.)

Δείτε τώρα και το “σφαιρωτό σμήνος” M80, στον αστερισμό του Σκορπιού, σε απόσταση 32.000 ετών φωτός μακριά-μας. Παρά την απόστασή του, είναι τμήμα του γαλαξία-μας. Τέτοια σφαιρωτά σμήνη, που λέγονται έτσι για προφανείς λόγους, είναι διάσπαρτα σε μια μεγάλη σφαίρα που περικλείει το δίσκο του γαλαξία, και αποτελούνται από εκατοντάδες χιλιάδες “γερασμένα” άστρα. (Το κοκκινωπό χρώμα στα άστρα δείχνει μεγάλη ηλικία, ενώ το γαλαζωπό νεαρή· ο Ήλιος-μας, στη μέση της ηλικίας-του, είναι κιτρινωπός αν τον δούμε από μακριά — γιατί από κοντά μας στραβώνει και μοιάζει κατάλευκος.) Βλέπουμε οτι τα σφαιρωτά σμήνη, με μεγάλο αριθμό άστρων, παρουσιάζουν ξεκάθαρη δομή με πυρήνα στο κέντρο, και ολοένα αραιότερη διασπορά αστέρων προς τα έξω.

Όμως και σ’ ένα απομονωμένο άστρο αν εστιάσουμε, πάλι θα δούμε το ίδιο μοτίβο.

Αριστερά βλέπουμε διαστρική σκόνη, δηλαδή σκόνη η οποία υπάρχει διάχυτη στο γαλαξία μεταξύ των άστρων, και όταν είναι αραιή είναι αόρατη. Όταν όμως τυχαίνει να είναι λίγο πυκνότερη και να φωτίζεται από κοντινά άστρα, τότε φαίνεται, όπως στη φωτογραφία, που είναι μια λεπτομέρεια από το τεράστιο φωτεινό νεφέλωμα κοντά στο άστρο ήτα του αστερισμού Καρίνα (ορατού μόνο από το νότιο ημισφαίριο της Γης). Τώρα, όταν η σκόνη πυκνώνει πολύ (τυχαία, όπως πυκνώνουν τα σύννεφα), τότε αρχίζει και “καταρρέει” κάτω από το ίδιο-της το βάρος· συμπυκνώνεται δηλαδή, και στα σημεία με τη μεγαλύτερη συσσώρευση αρχίζουν οι πυρηνικές αντιδράσεις, δημιουργώντας δυνάμεις που αντιστέκονται στην περαιτέρω κατάρρευση λόγω βαρύτητας. Εκείνα τα σημεία, με τις πυρηνικές αντιδράσεις, είναι τα σημεία όπου γεννιούνται νέα άστρα. Μετά από εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια η σκόνη που δεν κατακάθισε στο άστρο και τους ενδεχόμενους πλανήτες διασκορπίζεται, το σύστημα ξεκαθαρίζει, κ’ έχουμε άστρα που μοιάζουν μοναχικά, όπως ο Ήλιος-μας (δεξιά, τεχνητή εικόνα φτιαγμένη από το πρόγραμμα Celestia). Πάλι βλέπουμε λοιπόν πως ένα “πολύπλοκο σύστημα” σε αραιή κατάσταση είναι άναρχο, χωρίς δομές· σε πυκνή κατάσταση όμως παρουσιάζει δομές. (Ο Ήλιος δεν είναι απλώς μια μπάλα από υδρογονοβόμβες που εκρήγνυνται· έχει πολλαπλές εσωτερικές δομές, όπως άλλωστε και κάθε άλλο άστρο.)

Να ζουμάρουμε μια τελευταία φορά για τα αστρονομικά παραδείγματα; Πάμε σε μικρή απόσταση από τον πλανήτη-μας, τόσο που μπαίνουμε στα χωράφια της μετεωρολογίας.

Αριστερά βλέπουμε συνηθισμένη κατάσταση με αραιά σύννεφα καλοκαιρίας, όπως φαίνονται από δορυφόρο σε τροχιά γύρω απ’ τη Γη: τα σύννεφα είναι φίρδην-μίγδην. Δεξιά βλέπουμε τεράστια συγκέντρωση (πυκνότητα) νεφών, που έχουν δημιουργήσει κυκλώνα. Η ομοιότητα με γαλαξία είναι εμφανής: υπάρχει “πυρήνας” (το “μάτι του κυκλώνα” που λέμε), και σπειροειδής δομή γύρω απ’ τον πυρήνα.

Εντάξει, τέλος με τα επουράνια παραδείγματα, πάμε τώρα στα επίγεια. Και μάλιστα σε μεγάλο βάθος, σε μεγέθυνση χιλιάδων φορών κάποιων βιολογικών υπάρξεων.

Αριστερά βλέπουμε ένα βακτήριο. Στη φωτογραφία είναι άτομα ενός συγκεκριμένου βακτήριου, του είδους Escherichia coli, όπου εκείνο που φαίνεται ολόκληρο έχει μήκος 2 μm (2 χιλιοστά του χιλιοστού). Στο διάγραμμα από κάτω βλέπουμε τη δομή των βακτηρίων γενικά, η οποία είναι σχετικά απλή (ιδίως συγκρινόμενη με τη δομή των ευκαρυωτικών κυττάρων, για τα οποία αμέσως παρακάτω). Τα βακτήρια, που λέγονται και προκαρυωτικά κύτταρα (δηλαδή κύτταρα που προϋπήρχαν εκείνων που έχουν κάρυον, ή καρύδι, ήτοι πυρήνα, δηλ. σαν εκείνο στα δεξιά) είναι τα πρώτα κύτταρα που εμφανίστηκαν στη Γη. Βέβαια και πριν να φτάσουμε στην οργάνωση των βακτηρίων, η ζωή θα πρέπει να υπήρξε με ακόμα πιο απλή μορφή, αλλά τίποτα δεν έχει μείνει (σαν απολίθωμα) από τα προγενέστερα στάδια. Επί 2 δισεκατομμύρια χρόνια δεν υπήρχε καμία άλλη μορφή ζωής στη Γη εκτός από τα απλά και μικροσκοπικά (αόρατα βέβαια στο μάτι) βακτήρια.

Μετά, έγινε κάτι. Στη διάρκεια δισεκατομμυρίων ετών, τα βακτήρια άλλαζαν σιγά-σιγά τη σύσταση της ατμόσφαιρας της Γης, κάνοντάς την πιο περιεκτική σε οξυγόνο. Με περισσότερο οξυγόνο, έγινε δυνατή η εμφάνιση μεγαλύτερων κυττάρων (βακτηρίων ακόμα), που σαν μεγαλύτερα σε όγκο χρειάζονταν το παραπάνω οξυγόνο για το μεταβολισμό-τους. Κάποτε, κάποια απ’ αυτά τα μεγάλα βακτήρια “κατάπιαν” μικρότερα, αλλά δεν τα “χώνεψαν”· τα κράτησαν μέσα το σώμα-τους· κι αυτό βοήθησε τα μεγάλα βακτήρια, γιατί τα μικρά μέσα-τους έγιναν τα εργοστάσια παραγωγής ενέργειας για τα μεγάλα. Στο διάγραμμα στα δεξιά βλέπετε το μεγάλο κύτταρο· και στο εσωτερικό-του, εκείνα τα μπλε με το κίτρινο σκουληκάκι μέσα-τους είναι αυτά τα μικρότερα βακτήρια, που τα λέμε μιτοχόνδρια. Το “σκουληκάκι” είναι το DNA του μιτοχόνδριου. Χάρη στα μιτοχόνδρια των κυττάρων-μας κινούμαστε κ’ εμείς, κι όλα τα ζώα. (Τα φυτά συνήθως δεν έχουν μιτοχόνδρια αλλά χλωροπλάστες.) Έχει όμως κι ένα σωρό άλλα οργανίδια ένα ευκαρυωτικό κύτταρο (δηλαδή το “έχον κάρυον”), συμπεριλαμβανομένου κι ενός πυρήνα. Αυτός ο πυρήνας περικλείει το DNA που λίγο-πολύ καθορίζει το με τί μοιάζετε, κ’ είναι μισό απ’ το μπαμπά και μισό απ’ τη μαμά-σας. (Το άλλο, το DNA των μιτοχονδρίων, είναι αποκλειστικά απ’ τη μαμά-σας.)

Τέλος πάντων να μην τα πολυλογούμε, τα ευκαρυωτικά κύτταρα στα δεξιά είναι πολύ πιο μεγάλα, και πολύ πιο πολύπλοκα από τα προκαρυωτικά, τα βακτήρια. Το παραμήκιο, π.χ., που βλέπουμε στη φωτογραφία πάνω-δεξιά, μπορεί να φτάσει και τα 350 μm, ή 0,35 του χιλιοστού, που σημαίνει οτι μπορεί να γίνει ορατό και με γυμνό μάτι. Γενικά ένα ευκαρυωτικό κύτταρο μπορεί να είναι και 1000 φορές μεγαλύτερο από ένα βακτήριο.

Το μοτίβο κ’ εδώ είναι το ίδιο: το πιο μεγάλο είδος κυττάρου είναι και σαφώς πιο πολύπλοκο στη δομή-του. Αν είχαν επιζήσει και μορφές ζωής προ των βακτηρίων, τότε θα βλέπαμε μια ακόμα πιο άναρχη οργάνωση, με ελάχιστη έως καθόλου δομή. Σημειώστε οτι τα κύτταρα είναι “πολύπλοκα συστήματα” με την έννοια οτι αποτελούνται από βιολογικά μόρια· αυτά είναι τα βασικά δομικά υλικά του συστήματος του κυττάρου, τα μόρια, όπως τα βασικά δομικά υλικά ενός γαλαξία είναι τα άστρα.

Μεγαλώνουμε τώρα το οπτικό πεδίο για να παρατηρήσουμε κάποια είδη ζώων. Λέτε να συνεχίζεται κι εκεί το ίδιο μοτίβο; Βρε λέτε;;;

Αριστερά, ένα από τα απλούστερα είδη ζώων: ο σπόγγος (το σφουγγάρι). Τα ξέρετε τα σφουγγάρια της κουζίνας, έτσι; Καμία σχέση. Εκείνα είναι πλαστικά. Αλλά πριν επινοηθούν τα πλαστικά, όλα τα σφουγγάρια — από τα αρχαία χρόνια — ήσαν φυσικά, σαν κι αυτά που έχουν στα φαρμακεία για τα μωρά (και στη Μύκονο για τους τουρίστες), και τα “ψαρεύανε” στην Κάλυμνο και αλλού. Όμως αυτό που λέμε σφουγγάρι δεν είναι το ζώο, είναι το “σπίτι-του”. Το ζώο, ο σπόγγος, είναι από τους πιο αναρχικούς οργανισμούς που μπορείτε να συναντήσετε στο ζωικό βασίλειο. Αποτελείται ουσιαστικά από μεμονωμένα κύτταρα που ζουν και κινούνται σχετικά αυτόνομα μέσα στο “σπίτι-τους”, το σφουγγάρι. Είναι μια ουσία ο σπόγγος, δεν έχει καν σώμα. Εννοείται οτι μετά βίας έχει κάποια δομή: ούτε μυς, ούτε όργανα, ούτε καν νεύρα, που έχουν όλα τα άλλα ζώα (δηλαδή όταν κόβετε ένα σπόγγο δεν αισθάνεται τίποτα, γιατί δεν μπορεί να αισθανθεί). Τα κύτταρά του είναι διαφόρων τύπων, αλλά δεν σχηματίζουν ιστούς (ή μάλλον σχηματίζουν την πιο αμυδρή ιδέα ιστού). Σημειώστε οτι δεν υπάρχει ένα είδος μόνο, αλλά περί τα 5.000 είδη σπόγγων. Και δεν θα σας εξέπλησσε καθόλου αν μαθαίνατε οτι οι σπόγγοι εμφανίστηκαν νωρίς-νωρίς στον πλανήτη-μας, ήσαν από τα πρώτα και απλούστερα ζώα.

Με τον καιρό όμως τα ζώα εξελίχθηκαν περισσότερο. Δεν είναι οτι μεγάλωσαν (υπάρχουν ζώα πολύ μικρότερα από ένα σπόγγο), αλλά οτι άρχισαν να εκτελούν πιο πολύπλοκες λειτουργίες. Π.χ., τα περισσότερα ζώα κινούνται από μόνα-τους, και η κίνηση συνεπάγεται συνήθως ορισμένα χαρακτηριστικά (σχήμα σώματος, ίσως πτερύγια, ίσως πόδια, ίσως φτερά, συνήθως μάτια, κλπ). Όσο πιο πολλές “συμπεριφορές” έχει ένα ζώο, κατά κανόνα τόσο πιο πολύπλοκο είναι το σώμα-του. Δεν σημαίνει αυτό οτι όσο περνούσαν τα εκατομμύρια χρόνια τόσο πιο πολύπλοκα γίνονταν τα ζώα, αλλά οτι “εξερευνούσαν” (καθώς εξελίσσονταν) όλο και διαφορετικά περιβάλλοντα. Η εικόνα δεξιά δείχνει ένα γνωστό είδος ζώου, αρκετά μπανάλ ως προς τα βιολογικά χαρακτηριστικά-του, αλλά ικανό να γράψει το παρόν κείμενο. Κανονικά έπρεπε να βάλω εκεί ένα ζώο με πιο πολύπλοκη δομή, όπως π.χ. μια ταραντούλα, αλλά δεν με έπαιρνε ο χώρος (οριζόντια) για να φανεί όλη η εκπληκτική δομή της ταραντούλας, οπότε κατέληξα να βάλω τα μούτρα-μου. Τέλος πάντων, το πλεονέκτημα είναι οτι γνωρίζετε πολύ καλά τη δομή του παραπάνω κιτρινο-μπλέ ζώου: έχει σκελετό, εσωτερικά όργανα, εξωτερικά μέρη (άκρα, κεφάλι), κυκλοφορικό σύστημα, πεπτικό σύστημα, αναπνευστικό σύστημα, ενδοκρινικό σύστημα... είναι πολύπλοκο με λίγα λόγια. Ε, ας πούμε. Σίγουρα πιο πολύπλοκο από σπόγγο.

Τώρα, μπορεί ν’ αναρωτιέστε, με ποια έννοια είναι τα ζώα “πολύπλοκα συστήματα”; Εντάξει, οι γαλαξίες αποτελούνται από άστρα· τα κύτταρα από μόρια· τα ζώα από τί αποτελούνται; Μα από κύτταρα. Σε ζώα όπως οι σπόγγοι, τα κύτταρά τους μετά βίας σχηματίζουν οτιδήποτε. Σε ζώα όπως τα σπονδυλωτά (εμάς, π.χ.), τα αρθρόποδα (τέτοια είναι οι αράχνες), και άλλα πολλά, τα κύτταρά τους σχηματίζουν πολύπλοκες δομές.

Τέλος ερχόμαστε και στα είδη πολύπλοκων συστημάτων από τον κόσμο της βιολογίας που αντιστοιχούν ακριβώς στο θέμα-μας: τις κοινωνίες ζώων. Και οι άνθρωποι, φυσικά, ζώα λογαριάζονται από βιολογική σκοπιά, και η κοινωνία-τους είναι “κοινωνία ζώων”. (Βέβαια μερικοί από μας εκτός από βιολογικά είμαστε “ζώα” και μεταφορικά, αλλά ας το αντιπαρέλθουμε αυτό.) Δεν θα εξετάσουμε όμως ανθρώπινες κοινωνίες εδώ, γιατί είδαμε τη δομική εξέλιξή τους (επιφανειακά έστω) από κυνηγούς-συλλέκτες στη σημερινή κατάσταση στην εισαγωγή. Ας δούμε παραδείγματα κι από άλλα είδη κοινωνιών.

Αριστερά, προσοχή, σφήκες. Υπάρχουν διάφορα είδη σφηκών, και κάθε είδος σχηματίζει μια κοινωνία με σφηκοφωλιά, όπου ο αριθμός των ατόμων της κοινωνίας είναι σχετικά σταθερός. Αυτό δεν σημαίνει οτι είναι πάντα — λόγου χάρη — 317 σφήκες, αλλά είναι ας πούμε “γύρω στις 300” — μπορεί 280, μπορεί 320, κλπ. Άλλο είδος σφήκας κάνει κοινωνίες με άλλον περίπου-αριθμό ατόμων. Υπάρχουν είδη σφηκών με κοινωνίες χιλιάδων ατόμων, όπως οι γνωστές-μας κιτρινόμαυρες (μοιάζουν με αυτές της φωτογραφίας), αλλά και είδη με ολιγάριθμες κοινωνίες, ας πούμε με καμιά δεκαριά άτομα. Υπάρχουν ακόμα και σφήκες που ζουν μοναχικές. Τώρα, οι κοινωνίες σφηκών παρουσιάζουν κάποια οργάνωση, αλλά αυτή κατά κανόνα είναι απλή. Και όσο πιο ολιγάριθμη η κοινωνία, τόσο πιο απλή η δομή-της. Υπάρχει πάντα μία βασίλισσα, που παράγει τη νέα γενιά, στείρες εργάτριες, και αρσενικοί κηφήνες, που τους παράγει η βασίλισσα λίγο πριν δημιουργήσει τη νέα γενιά. (Δεν κάνει “σεξ με τα παιδιά-της” βέβαια, πάει και βρίσκει κηφήνες άλλων κοινωνιών του ίδιου είδους· αλλιώς δεν θα γινόταν εμπλουτισμός των γονιδίων του είδους.)

Δεξιά, μυρμήγκια. Ξαδέλφια των σφηκών, που δίκαια νομίζω ονομάζονται “οι άνθρωποι στον κόσμο των εντόμων”. Όπως και οι σφήκες, κάθε είδος δημιουργεί κοινωνίες με πάνω-κάτω τον ίδιο αριθμό ατόμων. Η διαφορά είναι οτι τα μυρμήγκια κάνουν πολύ πιο πολυάριθμες κοινωνίες. Σε κάποια είδη φτάνουν τα εκατομμύρια άτομα ανά μυρμηγκοφωλιά. Είδη με ολιγάριθμες κοινωνίες είναι σπανιώτατα, ενώ είδη με μοναχικά μυρμήγκια δεν έχω ακούσει να υπάρχουν. (Υπάρχουν τα μοναχικά λεγόμενα “βελούδινα μυρμήγκια”, π.χ. στη Ρωσία και Νότιο Αφρική, αλλά δεν πρόκειται για μυρμήγκια, αλλά για σφήκες χωρίς φτερά.) Ως προς το θέμα που μας απασχολεί, ουσιαστικές διαφορές μεταξύ σφηκών και μυρμηγκιών δεν υπάρχουν, απλώς επειδή οι κοινωνίες των μυρμηγκιών είναι κατά κανόνα πολυαριθμότερες, εμφανίζουν και μεγαλύτερη οργάνωση. Υπάρχουν μυρμήγκια-στρατιώτες, που ο μόνος-τους ρόλος είναι αυτό που κάνουν οι στρατιώτες, να υπερασπίζονται δηλαδή τη μυρμηγκοφωλιά από τον “εχθρό”. Υπάρχουν μυρμήγκια-κυνηγοί, που βγαίνουν από τη φωλιά και ψάχνουν για τροφή σε μεγάλες εκτάσεις, και μυρμήγκια-γεωργοί (όχι σε όλα, σε κάποια είδη), που καλλιεργούν ένα μύκητα (του γένους Leucoagaricus), τον οποίο τρώνε όλα τα μέλη της κοινωνίας. Μάλιστα μεταξύ των γεωργών υπάρχουν υπο-ειδικότητες, όπου άλλα μυρμήγκια πάνε και κόβουν κομματάκια φύλλων με τα οποία ταΐζουν το μύκητα (δηλαδή ο μύκητας αναπτύσσεται πάνω στα φύλλα αυτά), άλλα τον ποτίζουν, κ.ο.κ. Αν διαπιστώσουν οτι κάποιο είδος φύλλων είναι τοξικό και καταστρέφει το μύκητα, τότε σταματούν να φέρνουν αυτού του είδους τα φύλλα! Υπάρχουν και μυρμήγκια-κτηνοτρόφοι: διατηρούν μελίγκρα (τα μικροσκοπικά πράσινα νωθρά ζουζούνια που καμιά φορά καλύπτουν εντελώς τα μπουμπούκια και τα τρυφερά φύλλα), την οποία αρμέγουν στην κυριολεξία, πίνοντας το χυμό σαν μέλι που τις κάνουν να εκκρίνουν ζουπώντας-τις· επίσης προστατεύουν τα κοπάδια-τους από τον “κακό λύκο”, τις πασχαλίτσες δηλαδή, που δείχνουν ιδιαίτερη προτίμηση στο χυμό της μελίγκρας (μόνο που δεν την αρμέγουν, την τρώνε). Μάλιστα, όπως εμείς έχουμε δημιουργήσει ιδιαίτερα είδη προβάτων, παχιά, με μακρύ μαλλί, κλπ., μέσω επιλογής, έτσι και τα μυρμήγκια έχουν δημιουργήσει άτομα μελίγκρας ιδιαίτερα παχιά, περιεκτικά σε χυμό. Διαθέτουν ακόμα και “αγελάδες με κουδούνι”, δηλαδή τρέφουν κάποια άλλα είδη εντόμων (πάλι για το χυμό-τους) τα οποία κάνουν έναν ήχο με την κοιλιά-τους, που ακούν τα μυρμήγκια και τα εντοπίζουν! Φυσικά υπάρχει και η βασίλισσα (περισσότερες από μια σε μερικά είδη), που δεν έχει δικαιοδοσία μονάρχη, είναι απλώς το όργανο αναπαραγωγής της κοινωνίας. Αστυνομία δεν υπάρχει, γιατί δεν χρειάζεται: τα μυρμήγκια είναι μικροσκοπικές απλές μηχανές, δεν διαθέτουν προσωπικότητα που να τα κάνει να παρανομούν πότε-πότε, κι αν κάτι δεν πάει καλά στη μυρμηγκοφωλιά υπάρχουν οι “στρατιώτες” για να επιληφθούν του θέματος. Τη γραφή δεν την έχουν ανακαλύψει ακόμα τα μυρμήγκια, έχουν όμως ένα είδος γλώσσας, όχι μέσω ήχων, αλλά μέσω χημικών ουσιών, τις φερομόνες, που τις απλώνουν καθώς προχωρούν στο έδαφος, κ’ επιτρέπουν έτσι σε άλλα μυρμήγκια να καταλάβουν από ποιο μέρος ήρθαν και πού πηγαίνουν.

Η πιο σημαντική παρατήρηση για το θέμα-μας είναι οτι άναρχες μεγάλες μυρμηγκοφωλιές δεν υπάρχουν. Υπάρχουν ή μικρές (μερικές εκατοσταριές ατόμων) με λίγη οργάνωση, ή μεγαλύτερες με περισσότερη οργάνωση. Όσο πιο μεγάλη η κοινωνία τόσο πιο πολλές δομές διαθέτει. Κάποιοι ερευνητές παρομοιάζουν μια κοινωνία μυρμηγκοφωλιάς με έναν υπερ-οργανισμό, ένα ζώο δηλαδή, που διαθέτει “κύτταρα” (τα μυρμήγκια) και “όργανα” (όπως αυτά που περιέγραψα παραπάνω: στρατιώτες, γεωργούς, κτηνοτρόφους, το όργανο αναπαραγωγής που είναι η βασίλισσα, κλπ). Αν το καλοσκεφτούμε, και η ανθρώπινη κοινωνία είναι ένας υπερ-οργανισμός: ένα πολύπλοκο σύστημα δηλαδή με την εσωτερική δομή-του, του οποίου τα δομικά υλικά είμαστε εμείς, οι άνθρωποι. Εμείς όμως συνηθίζουμε να βλέπουμε τον κόσμο μέσα από το ατομικό-μας πρίσμα, και παρόλο που το γνωρίζουμε οτι είμαστε μέλη ενός υπερ-οργανισμού, ενός πολύπλοκου συστήματος, τείνουμε να το παρακάμπτουμε σαν σκέψη.

Δεν ξέρω αν θα ’θελε κι άλλες ενδείξεις ο Τσόμσκι. Ελπίζω αυτές να φτάνουν.

Τα προηγούμενα όλα αποτελούν παραδείγματα πολύπλοκων συστημάτων που αυτο-οργανώνονται, δηλαδή δημιουργούν από μόνα-τους οργάνωση καθώς μεγαλώνουν εξελισσόμενα στο χωροχρόνο. Μεγάλα συστήματα χωρίς οργάνωση δεν υπάρχουν. Η κοινωνία των ανθρώπων είναι κι αυτή ένα τέτοιο πολύπλοκο σύστημα που αυτο-οργανώθηκε. Δηλαδή η οργάνωσή-της δεν αποτελεί προϊόν της αρρωστημένης φαντασίας κάποιων εγκεφάλων, αλλά μια υποχρεωτική ιδιότητα της εξελικτικής διαδικασίας που υπέστη. Για να γίνω πιο συγκεκριμένος, δεν του κατέβηκε κάποια μέρα κάποιου στο κεφάλι η ιδέα “Εγώ θα γίνω βασιλιάς, για να καταδυναστεύω τους υπηκόους-μου!” Οι ίδιοι οι μελλοντικοί υπήκοοι που ασχολούνταν όλο και περισσότερο με τη γεωργία παραχωρούσαν, γενιά προς γενιά, όλο και περισσότερες εξουσίες στον αρχηγό της φυλής, γιατί έτσι εξυπηρετούνταν τα γεωργικά συμφέροντά τους καλύτερα. Ούτε ξύπνησε κάποια μέρα ένας ψυχασθενής και δημιούργησε τα Μ.Α.Τ. Απλούστατα, κάποιοι Ρωμαίοι διοικητές διέθεσαν κάποιες μικρές αρχικά μονάδες στρατού για τη φύλαξη της εσωτερικής τάξης, γιατί αλλιώς δεν γινόταν. Αυτές οι μονάδες, με την πάροδο των αιώνων, εξελίχθηκαν στην αστυνομία. Αυτό σημαίνει αυτο-οργάνωση: κανένας συγκεκριμένος νους δεν συλλαμβάνει την ιδέα της δόμησης, αλλά από μόνο-του το πολύπλοκο σύστημα γίνεται... πιο πολύπλοκο.

Άρα υπάρχουν δύο ενδεχόμενα: ή συνεχίζουμε να υπάρχουμε με τους αριθμούς που έχουμε τώρα (δισεκατομμύρια ανθρώπων) και με τις δομές που υπάρχουν, ή καταστρέφουμε τις δομές και συρρικνωνόμαστε σε κοινωνία μερικών χιλιάδων ατόμων (σε όλο τον πλανήτη, υπόψη), με την οργάνωση του στάδιου του κυνηγού-συλλέκτη. Αυτό βέβαια σημαίνει οτι εσύ, αγαπητέ αναγνώστη που τυχόν ασπάζεσαι την ιδέα της αναρχίας, είναι σχεδόν 100% βέβαιο οτι θα πεθάνεις από λιμό, γιατί οι μόνοι που θα επιζήσουν θα είναι οι ελάχιστοι που έχουν γη, ζώα, και την εμπειρία να ζήσουν απ’ αυτά χωρίς την παραμικρή τεχνολογία. Εσύ, για να διαβάζεις το παρόν, μάλλον δεν τα έχεις αυτά.

Όμως η αλήθεια, όπως εξήγησα στο κυρίως κείμενο, προμηνύει ένα ακόμα πιο ζοφερό μέλλον. Επειδή μετά από αιώνες εκμετάλλευσης του φυσικού-μας περιβάλλοντος το έχουμε καταστρέψει, και δεν έχει καμία σχέση πλέον με το περιβάλλον που συντηρούσε κυνηγούς-συλλέκτες πριν από χιλιάδες χρόνια, η πρόβλεψή μου είναι οτι ο αριθμός των κυνηγών-συλλεκτών που θα καταφέρουν να επιζήσουν θα είναι μηδαμινός.

Δεν είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς τί θα συμβεί στη συνέχεια. Μετά από μερικούς αιώνες διαβίωσης σαν κυνηγοί-συλλέκτες, οι ελαχιστοτατότατοι απόγονοί μας, έχοντας χάσει κάθε επαφή με τον προηγούμενο πολιτισμό (λόγω ανυπαρξίας τεχνολογίας για να διατηρηθεί η γνώση σε βιβλία, κλπ), και γνωρίζοντας την ύπαρξή του εξ όψεως μόνο, χάρη στα κουφάρια των άλλοτε κραταιών πόλεων, θα “ξανα-ανακαλύψουν τον τροχό”, δηλαδή θα περάσουν πάλι σιγά-σιγά στο στάδιο του γεωργού. Δεν θα έχουν τη γνώση, ή μάλλον, εννοώ τη σοφία τη δική-σας, οτι αν ξαναγίνει πολύπλοκη η κοινωνία θα ξανα-υποστούν τα δεινά της πολυπλοκότητας (αστυνομίες, κλπ), γιατί η λεπτομερής γνώση χρειάζεται τεχνολογία για να διατηρηθεί. Οπότε, όπως κάθε πολύπλοκο σύστημα που μεγαλώνει, θα ξανα-ανακαλύψουν τον τροχό, τις δομές δηλαδή. Φτου ξανά κι απ’ την αρχή. Με άλλα λόγια, το πείραμα του αναρχισμού είναι νομοτελειακά βέβαιο οτι θα καταλήξει σε μια τρύπα στο νερό· και μάλιστα τη μεγαλύτερη που θα έχει δημιουργήσει ποτέ το ανθρώπινο πνεύμα.

Απαντώντας στον Τσόμσκι

Εκτός από τη διατήρηση των δομών ως έχουν, και την ολοκληρωτική εξάλειψή τους, υπάρχει και μια προφανής τρίτη εναλλακτική δυνατότητα: η μείωσή τους, που είναι αυτό που εκείνοι που ονόμασα “σοφιστικέ αναρχικοί” — όπως ο Τσόμσκι — προκρίνουν. Θα μπορούσε μήπως να ισχύσει αυτή η τρίτη δυνατότητα;

Ελπίζω οτι τα διάφορα παραδείγματα που παρέθεσα προηγουμένως να κάνουν ξεκάθαρο το οτι όλα εκείνα τα πολύπλοκα συστήματα είναι αυτο-οργανωμένα. Αν έχουν τις δομές που έχουν, είναι γιατί χωρίς αυτές τις δομές δεν θα υπήρχαν. Απλούστατα, έγιναν έτσι, με το βαθμό δόμησης που έχουν.

Το ίδιο και για τη σημερινή ανθρώπινη κοινωνία, που είναι επίσης ένα αυτο-οργανωμένο πολύπλοκο σύστημα. Αν έχει τις δομές που έχει, δεν είναι επειδή κάποιο άτομο — κάποιο αρρωστημένο μυαλό — σκέφτηκε: «Βέβαια! Ας προσθέσουμε αυτό το είδος δομής στην κοινωνία, και μετά κι αυτό επίσης!» Τίποτα τέτοιο. “Αυτο-οργάνωση” σημαίνει οτι οι υπάρχουσες δομές είναι αναφυόμενες ιδιότητες του συστήματος, και δημιουργήθηκαν από μόνες-τους. Δεν υπάρχει κανείς για να τον κατηγορήσουμε για την ύπαρξή τους.

Τώρα, οι καλοπροαίρετοι τύποι σαν τον Τσόμσκι λένε τα εξής: «[Τ]ο βάρος της απόδειξης εναπόκειται πάντοτε σ’ εκείνους που διατείνονται οτι η εξουσία και η κυριαρχία είναι απαραίτητες. Εκείνοι πρέπει να αποδείξουν, με ισχυρά επιχειρήματα, οτι το συμπέρασμα αυτό είναι σωστό.»

Μα... δεν υπάρχει κανείς που «διατείνεται» οτιδήποτε σε ένα αυτο-οργανωμένο πολύπλοκο σύστημα. Το σύστημα είναι έτσι που είναι όχι γιατί κάποιος διατείνεται οτι έτσι πρέπει να είναι, ή οτι θα έπρεπε να έχει «τόσες» δομές (που φαίνονται πολλές στον Τσόμσκι), αλλά γιατί το σύστημα εξελίχθηκε έτσι, μην ακούγοντας κανενός τη γνώμη, γινόμενο έτσι από μόνο-του.

Αντίθετα, ο Τσόμσκι και η σοφιστικέ παρέα-του είναι άτομα, άνθρωποι που διατείνονται οτι θα έπρεπε να υπάρχουν λιγότερες δομές. Μ’ άλλα λόγια, διατείνονται οτι το σύστημα κακώς εξελίχθηκε όπως εξελίχθηκε, κι οτι μπορεί να υπάρξει και με απλούστερη δόμηση.

Διορθώστε-με αν σφάλλω, αλλά εγώ βλέπω μόνο μια πλευρά που όντως διατείνεται κάτι: την πλευρά των Τσομσκικών σοφιστικέ αναρχικών. Η άλλη πλευρά, δηλαδή το ίδιο το πολύπλοκο σύστημα, δεν κάνει κανέναν ισχυρισμό, απλά είναι. Εγώ για παράδειγμα, δεν παίρνω κανενός το μέρος. Απλώς παρατηρώ ένα πολύπλοκο σύστημα που φαίνεται να συνεχίζει να υπάρχει έτσι όπως είναι (παρ’ όλα τα βάσανα που μας δίνει) από τη μια μεριά· κι από την άλλη μεριά βλέπω κάποιους ανθρώπους, εκείνους που ονομάζω “σοφιστικέ αναρχικούς”, που είναι εκείνοι που στην πραγματικότητα διατείνονται κάτι («Λιγότερες δομές αρκούν!»). Και όποιος ισχυρίζεται κάτι, εκείνος είναι που πάνω-του εναπόκειται το βάρος της απόδειξης. Αυτό που βλέπω εγώ είναι οτι ο Τσόμσκι προσπαθεί να μεταφέρει το βάρος της απόδειξης από τους ώμους-του στους ώμους κάποιων ανύπαρκτων οντοτήτων, γιατί κανείς πραγματικά δεν χρειάζεται να υπερασπιστεί ένα πολύπλοκο σύστημα που εξελίχθηκε από μόνο-του ώστε να είναι όπως είναι. (Αν όντως υπάρχουν υπερασπιστές, είναι ανόητοι· θα έκαναν χάρη σε όλους-μας αν το βούλωναν το ρημάδι.)

Η παραπάνω παρατήρηση, φυσικά, δεν σημαίνει οτι ο Τσόμσκι κάνει λάθος. Απλά λέει οτι ο Τσόμσκι είναι εκείνος που φέρει το βάρος της απόδειξης. Θα μπορούσε όμως ο Τσόμσκι να έχει δίκιο; Θα μπορούσαν λιγότερες δομές να αρκούν για την ανθρώπινη κοινωνία;

Αν έπρεπε να στοιχηματίσω τα λεφτά-μου κάπου, θα τα έβαζα στην πλευρά “ο Τσόμσκι κάνει λάθος”, σκεφτόμενος ως εξής:

Στα μαθηματικά, όταν θέλουμε να δούμε αν μια πρόταση είναι σωστή ή λάθος, συχνά καταφεύγουμε στο εξής τέχνασμα: «Ας δούμε τί συμβαίνει στην ακραία περίπτωση.» Ότι συμβαίνει στην ακραία, εξτρεμιστική περίπτωση, συνήθως συμβαίνει επίσης στη λιγότερο ακραία, στη μέση περίπτωση. Για παράδειγμα, αν έχουμε ένα τρίγωνο και θέλουμε να δούμε αν οι τρεις δάμεσοί του περνάνε από το ίδιο σημείο (υποθέτοντας οτι δεν γνωρίζουμε ήδη αυτό το στοιχειώδες γεγονός), μπορούμε να ζωγραφίσουμε ένα ακραίο τρίγωνο (π.χ. ένα με μια τεράστια αμβλεία γωνία, και άρα δύο άλλες πολύ οξείες γωνίες), και να δούμε πώς συμπεριφέρονται οι τρεις διάμεσοί του. (Θα δούμε οτι πάλι φαίνονται να περνούν από ένα σημείο, οπότε η υποψία-μας θα ισχυροποιηθεί οτι αυτό συμβαίνει επίσης στη γενική περίπτωση — αν και θα πρέπει να το αποδείξουμε αν θέλουμε να γίνουμε 100% βέβαιοι.)

Ο ίδιος συλλογισμός με οδηγεί στο να υποπτευθώ οτι ο Τσόμσκι κάνει λάθος. Η “ακραία περίπτωση”, στην περίπτωσή μας είναι αυτή που ανέπτυξα στο κυρίως κείμενο μέχρι αυτό το σημείο: η απόλυτη έλλειψη δομών, το ΧΑΟΣ, όπως οι νεαροί εκφράζουν την ιδέα αυτή στους τοίχους. Αυτή η ιδέα, ισχυρίστηκα, θα κατέληγε σε αφανισμό της ανθρωπότητας, και ελπίζω πως έφερα «ισχυρά επιχειρήματα οτι το συμπέρασμα αυτό είναι σωστό». Αυτή η ακραία περίπτωση μου δείχνει οτι αν οι δομές δεν ήσαν ανύπαρκτες αλλά λιγότερες, τότε δεν θα γινόταν πλήρης αφανισμός του πολύπλοκου συστήματος της ανθρωπότητας, αλλά το σύστημα θα είχε υποστεί αβαρία· όσο μεγαλύτερη η ελάττωση των δομών, τόσο μεγαλύτερη ζημιά θα πάθαινε το σύστημα. Και όταν λέω οτι «θα πάθαινε ζημιά» εννοώ οτι, στην πράξη, κάποιοι συνάνθρωποί μας θα πέθαιναν.

Αλλά αυτό που διατυπώνω παραπάνω είναι απλώς η υποψία-μου. Δεν διατείνομαι τίποτα, είμαι ένας απλός παρατηρητής. Ο Τσόμσκι και οι άλλοι σοφιστικέ αναρχικοί, που θέτουν το επιχείρημά τους, είναι εκείνοι που έχουν το βάρος της απόδειξης ώστε να δείξουν οτι και λιγότερες δομές μπορούν να σηκώσουν το βάρος του συστήματος, χωρίς απώλειες σε ανθρώπινες ζωές. Θα περιμένω για την απόδειξή τους.

Απόψεις Αναγνωστών

Τελικά φαίνεται πως είχα άδικο όταν προέβλεπα οτι κανένας αναρχικός δεν θα διαβάσει ποτέ αυτή τη σελίδα. Αν κρίνω από την αλληλογραφία-μου, αναρχικοί, πρώην αναρχικοί, και πολλοί άλλοι, συμπεριλαμβανομένων και μερικών φίλων-μου, διάβασαν το κείμενο και μου έστειλαν τις πολύτιμες απόψεις-τους. Θα επικεντρωθώ στις κριτικές απόψεις παρακάτω, γιατί οι κολακευτικές δεν νομίζω οτι έχουν κάτι το ουσιαστικό να προσθέσουν.

Ένας αναγνώστης παρατήρησε οτι ο Τσόμσκι λέει πως πρέπει να δειχτεί οτι «η εξουσία και η κυριαρχία είναι απαραίτητες», αλλά πουθενά στα παραδείγματα πολύπλοκων συστημάτων που παραθέτω παραπάνω δεν υπάρχει υποψία εξουσίας ή κυριαρχίας στις δομές-τους. Μα φυσικά. Δεν περίμενα να τα πάρει κανείς αυτά τα παραδείγματα τόσο κυριολεκτικά ώστε να προσπαθήσει να βρεί την έννοια της εξουσίας σ’ αυτά. Η εξουσία απαιτεί ανθρώπινη νόηση, και το μόνο πολύπλοκο σύστημα που γνωρίζουμε που εμπεριέχει ανθρώπινη νόηση είναι η ανθρώπινη κοινωνία. Αντίθετα, περίμενα οι αναγνώστες να δουν τον παραλληλισμό μεταξύ μιας ανθρώπινης κοινωνίας και άλλων πολύπλοκων συστημάτων. Αν θέλετε να βρείτε το ανάλογο της εξουσίας, μπορείτε να σκεφτείτε τη δομή ενός σπονδυλωτού: ότι είναι η εξουσία (στρατός, αστυνομία, κλπ.) για τις ανθρώπινες κοινωνίες, είναι ο σκελετός (ραχοκοκκαλιά, παΐδια, κλπ.) για τα σπονδυλωτά: αφαιρέστε το σκελετό, και το ζώο θα καταρρεύσει σε μια άμορφη μάζα κρέατος. Νομίζω πως ο παραλληλισμός μεταξύ εξουσίας και σκελετού είναι αρκετά διαφωτιστικός, γιατί δεν είναι σύμπτωση το οτι τα μεγαλύτερα ζώα στον πλανήτη-μας είναι τα σπονδυλωτά (οι φάλαινες στο νερό, και οι ελέφαντες — και παλιότερα οι δεινόσαυροι — στη στεριά). Είναι ακριβώς λόγω της ραχοκοκκαλιάς και του εσωτερικού σκελετού που τα σπονδυλωτά κατάφεραν να εξελιχθούν σε γιγαντιαία μεγέθη συγκρινόμενα με τα ασπόνδυλα ζώα, όπως θα σας διαβεβαιώσει ο κάθε βιολόγος. Παρόμοια, εδώ ισχυρίζομαι το εξής: αφαιρέστε την εξουσία, και — δυστυχώς για την ιδέα του αναρχισμού — η ανθρώπινη κοινωνία θα καταρρεύσει, κ’ η συντριπτική πλειοψηφία των μελών-της θα αφανιστεί από την πείνα.

Ένας άλλος αναγνώστης, που μου έγραψε από τις Η.Π.Α., πιστεύει οτι κάνω σιωπηρά την υπόθεση οτι η ανθρώπινη φύση είναι κατά βάση κακή, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι. Η αναρχία θα πετύχει, όπως πιστεύει αυτός ο αναγνώστης, γιατί θα βασίζεται στην αγάπη και στον αμοιβαίο σεβασμό, που είναι, στο κάτω-κάτω, τα πραγματικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης.

Θα ήθελα να τονίσω όσο πιο κατηγορηματικά μπορώ οτι δεν υποθέτω πως η ανθρώπινη φύση είναι κακή. Αντίθετα, συμφωνώ οτι, κατά μέσο όρο, οι άνθρωποι είναι ενάρετοι από τη φύση-τους, και μάλιστα στο δοκίμιό μου περί θρησκείας πρότεινα μια εξελικτική εξήγηση για την παρατήρηση οτι οι “κακοί” είναι μειοψηφία, και όχι πλειοψηφία (δείτε την §2.1: «Τα βιολογικά θεμέλια της Ηθικής και η εξέλιξή της»). Επομένως γιατί επιμένω οτι η ανθρώπινη κοινωνία θα καταρρεύσει χωρίς την αστυνομία, παρά τον καλό χαρακτήρα της φύσης των περισσότερων μελών-της;

Γιατί δεν έχει σημασία αν το 99% του πληθυσμού συμπεριφέρονται σαν άγιοι, αγαπώντας και υποστηρίζοντας ο ένας τον άλλον, αντιτιθέμενοι στο κακό με τους αγαθών σκοπών χαρακτήρες-τους. Αρκεί που θα υπάρχει ένα ελάχιστο υπόλοιπο ποσοστό “κακών”. Οι κακοί είναι εκείνοι που, δεδομένης της έλλειψης αστυνομίας και τρόπων διατήρησης της κοινωνικής τάξης, θα εκμεταλλευτούν την κατάσταση και θα συσσωρεύσουν ισχύ χτίζοντας τα προσωπικά-τους οπλοστάσια. Ενόσω οι ειρηνόφιλοι θα ασχολούνται με τις ειρηνικές δουλειές-τους, οι πολεμοχαρείς (παρά τον μικρό αριθμό-τους) θ’ ασχοληθούν αρχικά μ’ έναν αγώνα εξοπλισμών χωρίς αντίπαλο. Για ποιο λόγο; Γιατί αυτό είναι στη φύση των πολεμοχαρών ανθρώπων: δρουν έτσι ώστε τελικά να επικρατήσουν έναντι όλων των άλλων. Θα υπάρχουν καθόλου πολεμοχαρείς άνθρωποι σε μια αναρχική κοινωνία; Δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν μόνο ειρηνόφιλοι, συμπεριφερόμενοι κοινωνικά σωστά; Α-χά. Λοιπόν, γιά να σκεφτώ... δε μου λέτε; Εδώ, στον πλανήτη Γη μεγαλώσατε, έτσι δεν είναι; Επόμενη ερώτηση, παρακαλώ. Και τί θα μπορούσα να πω ενάντια στο επιχείρημα οτι οι “κακοί” είναι πάντα λίγοι, επομένως ο αριθμός-τους είναι ασήμαντος μέσα στην κατά πολύ υπερτερούσα πλειοψηφία των καλών, υπεύθυνων ατόμων; Μα (αγαπητοί ουτοπιστές και ονειροπόλοι), ανοίξτε τα μάτια-σας και δείτε τί έχει συμβεί στο παρελθόν, έως το παρόν: η ιστορία είναι γεμάτη με παραδείγματα μικρών ομάδων ανθρώπων που κυριάρχησαν πάνω σε πολύ μεγαλύτερες μάζες, απλώς επειδή οι μικρές ομάδες απέκτησαν όπλα και στρατιωτική ισχύ:

• Έτσι οι λίγες χιλιάδες Σπαρτιατών κυριάρχησαν επί ενός πολύ μεγαλύτερου αριθμού Μεσσηνίων, τους οποίους μετέτρεψαν σε δούλους-τους (τους “Είλωτες”), κατά τον 5^ο και 4^ο αιώνα π.Χ.: οι Σπαρτιάτες ήσαν οι πολεμιστές, ενώ οι Μεσσήνιοι ήσαν κυρίως ειρηνόφιλοι αγρότες.

• Έτσι επίσης οι λίγες χιλιάδες των Μακεδόνων και άλλων Ελλήνων, υπό τις διαταγές του Μ. Αλεξάνδρου, κυριάρχησαν επί μιας αχανούς έκτασης στην Ασία, που εκτεινόταν από τη Μικρά Ασία μέχρι την Ινδία (4^ος αι. π.Χ.).

• Παρόμοια, οι Μογγόλοι υπό τον Τσεγκίς Χαν κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος της Ασίας κατά τον 13^ο αι. μ.Χ., εγκαθιστώντας τη μεγαλύτερη αυτοκρατορία (συνεκτικής έκτασης) όλων των εποχών. Το ποσοστό των κατακτητών-Μογγόλων μέσα στους κατακτημένους ειρηνικούς χωρικούς ήταν σχεδόν μηδέν.

• Όχι πολύ αργότερα, μερικές καραβιές Ισπανών κατακτητών εισέβαλλαν στην Κεντρική και Νότιο Αμερική, καταλύοντας πολιτισμούς όπως των Αζτέκων, των Μάγια, και των Ίνκα. Οι Ισπανοί ήσαν λιγοστοί, αλλά είχαν όπλα φτιαγμένα από σίδερο, και κίνητρο φτιαγμένο απ’ την απληστία της κυριαρχίας.

• Στα μέσα του 20^ού αιώνα, οι ειρηνικοί Ευρωπαίοι ασχολούνταν με τις δουλειές-τους, και αντιλήφθηκαν όταν πια ήταν πολύ αργά οτι η Ναζιστική Γερμανία είχε αποκτήσει αρκετή στρατιωτική δύναμη για να επιχειρήσει να κυριαρχήσει σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Οι ειρηνικοί Εβραίοι εξαλείφθηκαν.

• Στην εποχή-μας είναι οι Ισραηλινοί που έχουν μετατρέψει τη χώρα-τους σε τοπική κυριαρχούσα δύναμη. Εξοπλισμένοι με την τελευταία λέξη της τεχνολογίας από τις Η.Π.Α., εξαλείφουν τους — όχι-τόσο-ειρηνικούς, αλλά πάντως ανίσχυρους — Παλαιστινίους κατά βούληση, διώχνοντάς τους από την ίδια-τους τη χώρα.

Πάντα έτσι γίνεται: μια μειοψηφία καλά εξοπλισμένων ατόμων αρκεί για να κυριαρχήσει και να υπαγορεύσει τους δικούς-της κανόνες σε μια πολύ μεγαλύτερη πλειοψηφία. Γιαυτό, σε μια αναρχική πλειοψηφία ατόμων ειρηνόφιλων και με αγαθούς σκοπούς, θα επικρατήσει η μαφία. Αν πιστεύετε το αντίθετο, είμαι έτοιμος να στοιχηματίσω οτι πιστεύετε επίσης στον Άη Βασίλη.

Ένας άλλος Αμερικανός αναγνώστης, και προσωπικός-μου φίλος, έγραψε τα εξής: «Εμένα μου φαίνεται οτι το να βλέπουμε την αστυνομία σαν τη λύση των κοινωνικών προβλημάτων είναι κατά βάση μια αυθόρμητη ένδειξη επιδοκιμασίας της εξουσίας. Νομίζω πως οι ψυχολόγοι μας λένε οτι τα άτομα που μεγάλωσαν με εξουσιαστικούς γονείς (“Κάν’-το διότι σ’ το λέω εγώ!” που κάνουν χρήση σωματικής τιμωρίας) προτιμούν τις εξουσιαστικές απαντήσεις σαν ενήλικοι, ενώ τα άτομα που μεγάλωσαν με μη-εξουσιαστικούς γονείς (“Πρέπει να τρως λαχανικά γιατί είναι καλά για την υγεία” που σε στέλνουν έξω απ’ το δωμάτιο για τιμωρία, κλπ.) συνήθως βλέπουν τις εξουσιαστικές απαντήσεις σαν όχι χρήσιμες.»

Αυτή η παρατήρηση υιοθετεί το ίδιο ουτοπιστικό πνεύμα με την προηγούμενη: «Ω, ας προσπαθήσουμε όλοι ν’ ακολουθούμε τους κοινωνικούς κανόνες όχι επειδή μας επιβάλλονται μέσω της εξουσίας, αλλά επειδή μαθαίνουμε μέσω της παιδείας οτι αυτός είναι ο σωστός τρόπος να ζούμε.» Φίλε-μου, συμφωνώ πλήρως μαζί-σου: έτσι θα έπρεπε να είναι. Όμως το μπέρδεμα των επιθυμιών-μας με αυτά που ισχύουν στην πραγματικότητα είναι ίσως η εξήγηση του γιατί η ιδέα του αναρχισμού εξακολουθεί να επιβιώνει. Αν μπορείς να μου δείξεις μια κοινωνία στην οποία όλα τα άτομα, χωρίς εξαίρεση, συμφωνούν να παίξουν με τους δικούς-σου κοινωνικούς κανόνες (του αμοιβαίου σεβασμού, της συνεργασίας, κλπ.), τότε θα συμφωνήσω οτι βρήκες μια κοινωνία στην οποία ο αναρχισμός μπορεί να εφαρμοστεί, προσωρινά. Αλλά προσωρινά μόνο: ακόμα και μια τέτοια υποθετική κοινωνία, αφού χάσει την ικανότητά της να εφευρίσκει και να παράγει όπλα τελευταίας τεχνολογίας, σύντομα θα γίνει βορά στις γειτονικές κοινωνίες (ή έθνη) που δεν εφάρμοσαν τον αναρχισμό — εκτός κι αν υποθέτεις οτι ολόκληρος ο κόσμος θα περάσει στο αναρχικό στάδιο ταυτόχρονα, ως δια μαγείας. Γνωρίζω οτι έχεις κάνει κάποια ταξίδια εκτός Αμερικής, και άρα έχεις υπόψη-σου με τί μοιάζει ο υπόλοιπος κόσμος, γιαυτό δεν μπορώ να πιστέψω οτι έχεις μια τέτοια φαντασιόπληκτη ιδέα στο κεφάλι-σου. Το πιο πιθανό είναι οτι προσπαθείς να με κάνεις να συμφωνήσω οτι το να ακολουθούμε εθελοντικά τους κανόνες είναι πολύ πιο επιθυμητό από το να το κάνουμε λόγω εξουσίας και καταναγκασμού, μόνο που μιλάς σε απολύτως ευήκοα ώτα: Συμφωνώ μαζί-σου, αυτός είναι ο σωστός τρόπος κοινωνικής συμπεριφοράς, αλλά στο τέλος-τέλος δεν έχει σημασία τί πιστεύουμε κ’ επιθυμούμε εσύ κ’ εγώ, αλλά το τί ισχύει εκεί έξω, στην πραγματικότητα. Και η πραγματικότητα (η κοινωνία των ανθρώπων) είναι ένα πολύπλοκο σύστημα που λειτουργεί με τους δικούς-του νόμους, που δεν μπορούμε να τους αλλάξουμε όσο έντονα κι αν το επιθυμούμε. Δεν μπορούμε ν’ αλλάξουμε το γεγονός οτι μερικοί, λίγοι, ελάχιστοι άνθρωποι έχουν από τη φύση-τους την επιθυμία να κυριαρχήσουν επί των άλλων ανθρώπων. Αυτό δεν αλλάζει. Και οι λίγοι αυτοί είναι που θα σου κάνουν τη “χαλάστρα” στην αναρχική-σου κοινωνία, ανεξάρτητα από το αν εσύ κ’ εγώ μεγαλώσαμε σε μη-εξουσιαστικά περιβάλλοντα.

Ο ίδιος Αμερικανός φίλος έγραψε: «Διστάζω να πω το παρακάτω, γιατί το να κάνεις το λάθος που υποπτεύομαι δεν είναι ίδιον του χαρακτήρα-σου. Οι αναρχικοί δεν αντιτίθενται στις δομές, αντιτίθενται στο να κυβερνώνται.»

Διστάζω να πω το παρακάτω, αλλά φαίνεται οτι δεν διάβασες το κείμενό μου αρκετά προσεκτικά. Έκανα αρκετή προσπάθεια στην εισαγωγή-του να εξηγήσω οτι γράφηκε με τους Έλληνες (και άλλους Ευρωπαίους) αναρχικούς κατά νου, οι οποίοι πράγματι αντιτίθενται στις δομές. Μια από τις λέξεις που εμφανίζεται συχνά με μαύρη μπογιά στους Αθηναϊκούς τοίχους είναι: «ΧΑΟΣ». Πρόκειται μόνο γι’ αυτή τη λέξη, απομονωμένη από άλλα συνθήματα. Η λέξη αυτή είναι το τέλειο απόσταγμα αυτού που οι τοπικοί αναρχικοί έχουν στο κεφάλι-τους: την πλήρη κατεδάφιση κάθε κοινωνικής δομής, το χάος (αγγλ.: “chaos”, άλλη μια ελληνική λέξη!), την αναρχία με την αρχική-της έννοια. Εάν εσύ και άλλοι “αναρχικοί του σαλονιού” έχετε επιλέξει να δώσετε διαφορετικό νόημα στη λέξη “ΑΝΑΡΧΙΑ”, με γεια-σας με χαρά-σας, αλλ’ αυτό το κείμενο δεν είναι για τη λεβεντιά-σας. (Ρίξε όμως μια ματιά και στην ενότητα που λέει “Απαντώντας στον Τσόμσκι”, please.)

Μετά ο φίλος-μου συνεχίζει ως εξής:

«[Οι αναρχικοί] συμφωνούν οτι κάθε κοινωνία χρειάζεται δομές. Αυτό είναι σίγουρα σωστό ακόμα και για κοινωνίες κυνηγών-συλλεκτών και θα είναι ασφαλώς αληθινό και για κοινωνίες που χρησιμοποιούν πολύ πιο πολύπλοκες τεχνολογίες. Η διαφορά είναι οτι οι αναρχικές δομές υποτίθεται οτι θα υποστηρίζονται διαρκώς από τον εθελοντισμό· οποιαδήποτε στιγμή μπορεί κανείς να βγάλει τον εαυτό-του απ’ έξω.»

Δύο λάθη: πρώτο, η φράση «κάθε κοινωνία χρειάζεται δομές», είτε πρόκειται για κυνηγούς-συλλέκτες, είτε για κοινωνία πιο προηγμένη τεχνολογικά, μου λέει οτι δεν διάβασες περίπου το μισό από το παρόν κείμενο, την ενότητα περί πολύπλοκων συστημάτων (“Η αναγκαιότητα των δομών, σε εικόνες”)· ή αν τη διάβασες, σου διέφυγε η ουσία. Η ουσία είναι οτι μια κοινωνία κυνηγών-συλλεκτών είναι πολύ απλούστερη σαν πολύπλοκο σύστημα από μια τεχνολογικά προηγμένη κοινωνία, και σαν τέτοια απαιτεί πολύ απλούστερες δομές· τόσο απλές που μπορεί να ονομαστεί “αναρχική κοινωνία”. Άρα, σωστά, κάθε κοινωνία απαιτεί δομές, αλλά πόσο πολύπλοκες δομές είναι το κυριότερο ερώτημα. Η ιδανική αναρχική-σου κοινωνία είναι ένα πολύπλοκο σύστημα με δισεκατομμύρια μέλη (ανθρώπους), και ταυτόχρονα πολύ απλές δομές, ανεπαρκείς για το μέγεθός της. Τέτοιου είδους πολύπλοκα συστήματα δεν φαίνεται να υπάρχουν στη φύση· πας ενάντια στους φυσικούς νόμους.

Το δεύτερο λάθος είναι εκεί που λες: «οποιαδήποτε στιγμή μπορεί κανείς να βγάλει τον εαυτό-του απ’ έξω». Ε, όχι, δεν μπορεί. «Έξω», πού; Πού είναι το «έξω» που μπορεί να πάει κανείς; Έξω στον υπόλοιπο μη-αναρχικό κόσμο ας πούμε; Μα πόση προφητική ικανότητα χρειάζεται για ν’ αντιληφθεί κανείς οτι ο υπόλοιπος κόσμος δεν θα επιτρέψει σε μια τέτοια κοινωνία να υπάρξει; Με την πρώτη ευκαιρία, μια τέτοια ανίσχυρη, ανίκανη να αμυνθεί κοινωνία θα δεχτεί επίθεση και θα γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης από εκείνους που θα έχουν αρκετή ισχύ για να της επιτεθούν. Γνωρίζω πως ήδη ανέπτυξα το θέμα αυτό στις προηγούμενές μου απαντήσεις, αλλά σκέφτομαι πως ίσως για σας τους Αμερικανούς να είναι πιο δύσκολο να το κατανοήσετε, γιατί έχετε συνηθίσει στην ιδέα μιας χώρας–απόρθητου φρούριου. Και όμως, το φρούριό σας είναι απόρθητο χάρη στην πολεμική-του τεχνολογία. Μπορείτε να φανταστείτε τη χώρα-σας εντελώς αναρχική, έχοντας εγκαταλείψει τη μιλιταριστική-της τεχνολογία, την έρευνα για καινούρια όπλα και την παραγωγή-τους (γιατί δεν πιστεύω να τα περιλαμβάνετε κι αυτά στις Α.Π.Α. — τις Αναρχικές Πολιτείες της Αμερικής, έτσι δεν είναι;) και παρόλ’ αυτά να διατηρεί την εθνική-της κυριαρχία και την αναρχική-της ταυτότητα; Εγώ πάντως δεν μπορώ. Να σας πω τί θα γίνει αν κάνετε κάτι τέτοιο; Σύντομα αφότου ρίξετε τα τείχη του φρουρίου-σας, θα γίνει εισβολή από το Μεξικό. Ξέρετε πόσα πεινασμένα εκατομμύρια υπάρχουν στο Μεξικό, που ευχαρίστως θα βουτούσαν ένα τεράστιο κομμάτι απ’ την “πίττα”-σας χωρίς να συμμερίζονται τους αναρχικούς κανόνες-σας περί αμοιβαίου σεβασμού; Πάμπολλα! Και έχετε καμιά ιδέα περί Μεξικάνικης μαφίας; Ξέρετε με τί προθυμία οι Μεξικάνοι μαφιόζοι θα σας πυροβολούσαν για να σας πάρουν όσα έχετε, που πάντως θα ήταν πιο πολλά από τα δικά-τους; Λοιπόν, αν τα σκεφτείτε καλά αυτά, νομίζω πως θα συμφωνήσετε οτι μη-αναρχικό “έξω” δεν πρέπει να αφεθεί να υπάρχει· πρέπει όλος ο κόσμος να γίνει ξαφνικά αναρχικός για να επιβιώσετε, κάτι όμως που είναι η απόλυτη ουτοπία.