Αυτή η σελίδα αποτελεί μέρος των θεμάτων θρησκείας του συγγραφέα. 0. ΕισαγωγήΗ θρησκεία είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον θέμα προς εξέταση. Τώρα, μια στιγμή... εγώ που έγραψα το παραπάνω δεν είμαι θρήσκος, αλλά άθεος. Για τους περισσότερους ανθρώπους η θρησκεία είναι μια προσωπική υπόθεση, κι αν έχει κάποιο ενδιαφέρον, αυτό το βρίσκουν στην πληρότητα που αισθάνονται τις στιγμές που πιστεύουν οτι επικοινωνούν με υπερφυσικές οντότητες. Αλλά πώς μπορεί η θρησκεία να εμφανίζεται ενδιαφέρουσα σε έναν άθεο; Μα πώς, ασφαλώς η θρησκεία είναι άκρως ενδιαφέρουσα και για τους άθεους, γιατί παρουσιάζει τόσα και τόσα ερωτήματα που — από τη σκοπιά ενός άθεου — απαιτούν εξήγηση: Γιατί υπάρχει η θρησκεία γύρω-μας; Γιατί ο κόσμος πιστεύει; Γιατί τόσο πολύς κόσμος πιστεύει — γιατί ο κανόνας είναι το να ’ναι κανείς θρήσκος, και η εξαίρεση το νά ’ναι άθεος; Οι θρησκευόμενοι
αναγνώστες θα καγχάζουν ειρωνικά
τώρα με την απλοϊκότητά μου. Μα μισό λεπτό, δεν νομίζω οτι είναι τόσο απλό. Διότι στο κάτω-κάτω, οι τρεις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες που μιλούν για ένα Θεό που δημιούργησε την ανθρωπότητα (Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός, και Ισλάμ) εμφανίστηκαν μόλις τα τελευταία 4.000 χρόνια (οι Ιουδαϊκές φυλές εκτιμώνται οτι έχουν το πολύ αυτήν την ηλικία, δείτε εδώ). Όμως ξέρετε για πόσον καιρό έχουμε υπάρξει εμείς οι άνθρωποι σ’ αυτόν τον πλανήτη σαν είδος, το είδος Άνθρωπος ο σοφός; Για περίπου 150.000 χρόνια!(*) Πώς γίνεται να μη μιλούσε κανείς για Θεό (εννοώ τον γνωστό Θεό, με Θ κεφαλαίο) για δεκάδες, κι ακόμα και για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια; Ασφαλώς, οι άνθρωποι ήσαν θρήσκοι από πολύ παλιά, αλλά τί είδους θρησκείες είχαν για σχεδόν ολόκληρη τη μέχρι τώρα ύπαρξή τους; Για σχεδόν 150.000 χρόνια κανείς δεν ήξερε ούτε μιλούσε για το γνωστό Θεό. Οι κυνηγοί-συλλέκτες πρόγονοί μας πίστευαν σε φαντάσματα και πνεύματα προγόνων. Αν η θρησκεία υπάρχει λόγω του Θεού, πώς μπόρεσε ο Θεός να το επιτρέψει αυτό; Τί στην ευχή του Θεού έκανε ο Θεός όλον αυτόν τον καιρό που είμαστε στη Γη, αγαπητοί-μου; Παρακαλώ, ρίξτε μια ματιά στη γραμμή που ακολουθεί, η οποία δείχνει (σε μπλε χρώμα, στ’ αριστερά) το κατά προσέγγιση χρονικό διάστημα που υπάρχουμε σ’ αυτόν τον πλανήτη χωρίς καμιά έννοια Θεού έτσι όπως τον έχει φανταστεί το μονοθεϊστικό τρίο, και συγκρίνετέ το με το χρονικό διάστημα που η έννοια “Θεός” άρχισε να εμφανίζεται στο νου των ανθρώπων (κόκκινο χρώμα, στα δεξιά):
Στην πραγματικότητα, ακόμα και το παραπάνω διάγραμμα είναι κολακευτικό για τις μονοθεϊστικές θρησκείες. Η έννοια “Θεός” δεν εμφανίστηκε ξαφνικά και σε πλήρη ανάπτυξη στο νου των ανθρώπων, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Ο Θεός των αρχαίων Εβραίων ήταν πολύ διαφορετικός από αυτόν της σύγχρονης εποχής: επρόκειτο για έναν ανθρωπόμορφο Θεό. Είχε βροντερή φωνή, πόδια για να περπατάει στον κήπο της Εδέμ, και άλλα μέλη σώματος που δεν χρειάζεται ν’ αναφέρουμε τώρα, μη τυχόν και προσβληθεί κανείς. Επιπλέον, δεν ήταν καν Πάνσοφος! Ασφαλώς δεν ήταν, γιατί, όπως θα δούμε στο τέλος της §3.1.1, ο Μωυσής μπορούσε να επιχειρηματολογήσει εναντίον-του, και να κάνει το Θεό ν’ αλλάξει γνώμη! — πράγμα γελοίο για τη σημερινή ιδέα περί Θεού. Η έννοια “Θεός” υπέστη εξέλιξη στο νου των πιστών, μέχρις ότου φτάσαμε στο Θεό-πνεύμα της Χριστιανικής θρησκείας τα τελευταία 2.000 χρόνια: ένας Θεός που πότε-πότε παριστάνεται σαν ένας σεβάσμιος και υγιής Γέρος Άνδρας· και στον Αλλάχ της Μουσουλμανικής θρησκείας στα τελευταία 1.300 χρόνια, ο οποίος δεν έχει φύλο(*) και δεν επιτρέπεται να παρασταθεί καν. Και κάτι άλλο: η ανθρωπότητα δεν ανακάλυψε στο σύνολό της ξαφνικά την έννοια “ένας Θεός” μια μέρα, 4.000 χρόνια πριν· οι Εβραίοι δεν ήταν παρά ένα ασήμαντο ποσοστό του συνολικού πληθυσμού των ανθρώπων (κ’ εξακολουθούν να είναι), και χρειάστηκε να έρθει η Χριστιανική θρησκεία και η εξάπλωσή της στην Ευρώπη, και λίγο αργότερα το Ισλάμ και η εξάπλωσή του στον Αραβικό κόσμο, για να μπορέσει η έννοια “ένας Θεός” ν’ αποκτήσει ουσιαστικό έρεισμα στο συλλογικό νου της ανθρωπότητας. Ακόμα και σήμερα, ο κόσμος στο πιο πολυπληθές έθνος, στην Κίνα, δεν πιστεύει σ’ έναν μοναδικό Θεό, δημιουργό του κόσμου. Άρα, αν η θρησκεία βρίσκεται ανάμεσά μας λόγω του Θεού, τότε ο Θεός έχει φτιάξει μια παράξενα κατατεμαχισμένη και περιορισμένη (τόσο στο χώρο όσο και στο χρόνο) εικόνα του εαυτού-του στον ανθρώπινο νου. Πρόκειται για έναν “Θεό με χίλια πρόσωπα” που εμφανίζεται στον κόσμο. Γιατί; Αλλά ο σκοπός εδώ δεν είναι να επιχειρηματολογήσω αντιπαρατιθέμενος με τον μέσο πιστό. Γι’ αυτόν, όλα τα ερωτήματα έχουν απαντηθεί, κανένα ανοιχτό θέμα δεν υπάρχει. Στους θρησκευόμενους ανθρώπους συνήθως αρέσει να έχουν την ησυχία-τους· δεν τους αρέσει να βασανίζουν το μυαλό-τους με θεμελιώδη ερωτήματα όπως αν ο Θεός υπάρχει ή όχι, αν υπάρχει μετά θάνατον ζωή, κλπ. Αρνούνται να εξετάσουν τα θεμέλια της πίστης-τους, κι αυτό είναι απόλυτα κατανοητό, γιατί μια τέτοια εξέταση θα έθετε σε κίνδυνο ολόκληρο το οικοδόμημα, το οποίο δεν θέλουν να δουν να σείεται και — ο μη γένοιτο — ν’ αποκτά ρωγμές (με τη μορφή ερωτημάτων). Ο στόχος-μου είναι να καταγράψω εδώ ένα ερευνητικό κείμενο σχετικά με το φαινόμενο της θρησκείας για τον εαυτό-μου, γιατί σαν ερευνητής της νοολογίας (“γνωσιακής επιστήμης”, όπως λέγεται αλλιώς) ενδιαφέρομαι κατά κύριο λόγο να μάθω πώς λειτουργεί ο νους, κ’ ένα σπουδαίο χαρακτηριστικό του ανθρώπινου νου είναι οτι έχει θρησκευτικές πεποιθήσεις. Αλλά για ποιο λόγο έγραψα αυτή την ιστοσελίδα, αν ενδιαφέρομαι μόνο για την έρευνα και για την ικανοποίηση της περιέργειάς μου; Απλούστατα, γιατί είναι αντιπαραγωγικό να συνομιλεί κανείς μόνο με τον εαυτό-του· χρειάζομαι ν’ ακούσω τον αντίλογο, κυρίως από κείνους τους λίγους πιστούς που δεν αισθάνονται οτι απειλούνται όταν βάζουν κάτω από το μικροσκόπιο της λογικής ακόμα και τις πιο θεμελιώδεις δοξασίες-τους. Έτσι λοιπόν, υπό την προϋπόθεση οτι ο Θεός υπάρχει, ασφαλώς κανένα ερώτημα δεν χρειάζεται να τεθεί σχετικά με την προέλευση της θρησκείας (εκτός από τα ερωτήματα που έθεσα προηγουμένως — βλέπε το διάγραμμα με την έγχρωμη γραμμή, παραπάνω — αλλά οι πιστοί μπορούν πάντα να ξεπεράσουν το σκόπελο με τη σκέψη «μυστήριαι αι βουλαί του Υψίστου»). Το ερώτημα της προέλευσης της θρησκείας αποκτά ενδιαφέρον μόνο υπό την προϋπόθεση οτι ο Θεός είναι δημιούργημα του ανθρώπινου νου. Αν είστε θρήσκος κ’ αισθάνεστε οτι προσβάλλεστε μ’ αυτήν την υπόθεση, υπάρχει πάντα το κουμπί “Πίσω” στον περιηγητή-σας. Αν δεν προσβάλλεστε, τότε ή δεν είστε θρήσκοι, ή είστε αλλά επίσης έχετε αρκετή περιέργεια να δείτε πώς απαντάει ένας άθεος το ερώτημα της προέλευσης της θρησκείας (λόγου χάρη, μπορεί να θέλετε να προετοιμαστείτε συλλέγοντας “πολεμοφόδια” για την επόμενη φορά που κάποιος που δεν πιστεύει σας θέσει αυτά τα θέματα σε μια συζήτηση). Εν πάση περιπτώσει, υποθέτοντας οτι δεν προσβάλλω τον αναγνώστη, προχωρώ τώρα στο κυρίως θέμα αυτού του κειμένου.
1. Θεωρίες για την προέλευση της θρησκείας1.1 Γιατί οι άνθρωποι είναι θρήσκοι;Ο θρήσκος άνθρωπος θα είχε ακριβώς το αντίθετο ερώτημα: γιατί μερικοί άνθρωποι (όπως ο συγγραφέας) δεν είναι θρήσκοι;(*) Αλλά υπάρχει συμμετρία στο ερώτημα; Δικαιολογείται ο θρήσκος να κάνει αυτή την ερώτηση τόσο όσο ο συγγραφέας που ρωτάει γιατί τόσο πολλοί άνθρωποι είναι θρήσκοι; Θα ισχυριστώ σ’ αυτήν την ενότητα (§1) οτι το ερώτημα δεν είναι συμμετρικό:
Εντούτοις, η παραπάνω παρομοίωση δεν είναι πολύ ακριβής, γιατί μπορεί κανείς πάντα να επιλέξει να χάσει τα περιττά κιλά μέσω δίαιτας· ενώ στην περίπτωση της θρησκείας δεν υπάρχει συνταγή για να τη χάσει κανείς, για δύο λόγους: πρώτον, οι θρήσκοι δεν πιστεύουν οτι υπάρχει κάτι το στραβό με την πίστη-τους, ή οτι η πίστη-τους προκαλεί ζημιά σε άλλους ανθρώπους. Και δεύτερο, υπάρχει ένας ισχυρός γενετικός παράγοντας στη θρησκεία (ισχυρότερος από οποιαδήποτε γενετική προδιάθεση για συσσώρευση λίπους), που είναι μια ιδέα που θα συζητηθεί αργότερα (§3.2). Η θρησκεία είναι κυρίως ένα νοητικό φαινόμενο, γιαυτό οι παραδοσιακές εξελικτικές προσεγγίσεις αποτυγχάνουν στο να ρίξουν άπλετο φως σε όλες τις ιδιότητές της. Αυτό δεν σημαίνει οτι η βιολογία δεν έχει τίποτε το χρήσιμο να μας πει για τη βαθύτερη κατανόηση της θρησκείας. Για παράδειγμα, όπως οι Frans de Waal[1] και Marc Hauser[2] μας λένε στα πρόσφατα βιβλία-τους, ο πυρήνας της αίσθησης της ηθικής που σχεδόν όλοι οι άνθρωποι συμμερίζονται έχει βιολογικό υπόβαθρο: άλλα ζώα μπορεί να μη χρειάζονται ν’ αποφασίζουν για θέματα όπως οι εκτρώσεις και η ευθανασία, αλλά είναι υποχρεωμένα να αντιμετωπίζουν την κλεψιά και το φόνο σε μόνιμη βάση. (Αυτό το θέμα θ’ αναπτυχθεί στην ενότητα της προέλευσης της ηθικής, βλ. §2.1.) Πράγματι, μια σύγκριση των νοητικών-μας ικανοτήτων μ’ εκείνες άλλων ζώων θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε τη βάση της απάντησης στο ερώτημα “Από πού προήλθε η θρησκεία”. Σ’ αυτό πρόκειται ν’ αναφερθώ αμέσως τώρα.
«Αυτός ο γερο-χιμπαντζής
μόλις πέθανε· αλήθεια, όλοι οι
χιμπαντζήδες πεθαίνουνε, αργά ή
γρήγορα· Όχι, δεν θα μπορούσατε. Για να το πούμε απλά, δεν θα είχατε τη διανοητική διαύγεια να κάνετε την παραπάνω πολύπλοκη σκέψη. Μερικά τμήματα της σκέψης αυτής θα ήταν προσβάσιμα («Αυτός ο γερο-χιμπαντζής μόλις πέθανε», «εγώ είμαι ένας απ’ αυτούς» — αν και δεν θα εκφράζονταν με τέτοιους λεκτικούς όρους, εννοείται), αλλά άλλα τμήματα θα βρίσκονταν τελείως έξω από τον πνευματικό-σας ορίζοντα («αλήθεια, όλοι οι χιμπαντζήδες πεθαίνουν», «άρα μια μέρα θα πεθάνω κι εγώ»). Το βασικό διανοητικό-σας μειονέκτημα ως χιμπαντζής (ή ως οποιοδήποτε άλλο μη-ανθρώπινο είδος), θα ήταν οτι δεν θα μπορούσατε να φανταστείτε την έννοια “μακρινό μέλλον”. Μόνο ο άνθρωπος μπορεί να το κάνει αυτό.(*) Δεν θα ήταν όλο το μέλλον εκτός της διανόησής σας — λόγου χάρη, θα ήσασταν σε θέση να κρύψετε ένα κομμάτι τροφής από τους συντρόφους-σας, γνωρίζοντας οτι θα μπορούσατε να το ξαναβρείτε σύντομα, ίσως ακόμα και μετά από μερικές μέρες. Αλλά δεν θα μπορούσατε να φανταστείτε ένα μέλλον που εκτείνεται για περισσότερο από μερικές μέρες. Δεν θα καταλαβαίνατε τί σημαίνει “σε μερικά χρόνια”. Κατά συνέπεια, δεν θα μπορούσε ποτέ να σας φοβήσει ο μελλοντικός θάνατός σας. Ο φόβος του θανάτου μπορεί να ελαττωθεί, κ’ έτσι να γίνει υποφερτός, με την πίστη οτι υπάρχει η μετά θάνατο ζωή, που δίνει κουράγιο στον άνθρωπο διαβεβαιώνοντάς τον οτι ο θάνατος δεν είναι το τέλος του παντός. Όπως θα δούμε στην §1.1.1 (αμέσως παρακάτω, όπου γίνεται κριτική του βιβλίου του Pascal Boyer “Η εξήγηση της θρησκείας”), πρακτικά όλες οι θρησκείες και τα μεταφυσικά συστήματα είτε υπόσχονται μια μετά θάνατο ζωή, είτε συνεπάγονται άμεσα την ύπαρξή της. Έτσι, η θρησκεία παίζει το ρόλο ενός ισχυρού παυσίπονου ενάντια στην ψυχολογική φθορά που προκαλεί ο φόβος του θανάτου.
1.2 Δαρβινικές θεωρίεςΟ κάθε ειδήμων έχει την τάση να βλέπει τον κόσμο μέσα από το πρίσμα του δικού-του κλάδου. Ο θεολόγος θα βρει θρησκευτικές προεκτάσεις σε κάθε θέμα του φυσικού κόσμου· ο καλλιτέχνης θα το θαυμάσει και θα εμπνευστεί απ’ αυτό, και θα προσπαθήσει να το παραστήσει σε κάποιο εικαστικό μέσο· κι ο βιολόγος θα προσπαθήσει να βρει γι’ αυτό μια Δαρβινική (εξελικτική) εξήγηση. Η θρησκεία, σαν πλευρά της (ανθρώπινης) φύσης, δεν αποτελεί εξαίρεση: οι βιολόγοι έχουν προτείνει εξελικτικές εξηγήσεις για την ανάδυση της θρησκείας μεταξύ των ανθρώπων. Αυτές οι εξηγήσεις παρουσιάζονται σε συντομία παρακάτω. Η θρησκεία, από βιολογική άποψη, μοιάζει με μια πρώτη σκέψη τόσο παράδοξη όσο και η ουρά του αρσενικού παραδείσιου πτηνού: τόσο μπελαλίδικια που καταντάει επικίνδυνη για την επιβίωση του κατόχου-της. Το αρσενικό παραδείσιο πουλί σηκώνεται με δυσκολία από το έδαφος, δοσμένου του βάρους των μακριών φτερών της ουράς-του, κι έτσι γίνεται πιο εύκολη λεία στα αρπακτικά είδη που το κυνηγούν. Αυτό το μειονέκτημα όμως αντισταθμίζεται με το παραπάνω από την έλξη που μια τέτοια φανταιζί ουρά έχει στο θηλυκό παραδείσιο πουλί. Παρόμοια, το να είναι κανείς μέλος θρησκευτικής κοινότητας μπορεί ν’ αποβεί επικίνδυνο για το άτομο: θρησκευτικής φύσης ανθρωποθυσίες διεξάγονταν κανονικά μέχρι το πρόσφατο παρελθόν-μας (εντός των ιστορικών χρόνων) σαν μέσο για τον εξευμενισμό κάποιας ανύπαρκτης οντότητας, ένα θεό, ή θεούς, δηλαδή ιδέες στο νου θρησκευόμενων ανθρώπων. Οι μυθολογίες κι οι δοξασίες διαφόρων πολιτισμών περιγράφουν τέτοιες ιστορίες ανθρωποθυσιών. Στην Ιλιάδα, η Ιφιγένεια, κόρη παρθένος του βασιλιά-αρχηγού των Ελλήνων, του Αγαμέμνονα, θυσιάζεται στο βωμό για να εξευμενιστούν οι θεοί και να στείλουν ούριο άνεμο, ώστε ν’ αποπλεύσει ο ελληνικός στόλος εναντίον της Τροίας. Στην ιστορία αυτή, η θεά Άρτεμις υποτίθεται οτι επεμβαίνει την τελευταία στιγμή, αντικαθιστώντας την Ιφιγένεια μ’ ένα ελάφι. Αυτή η ιστορία επαναλαμβάνεται σε δύο εκδοχές στην Ιουδαϊκή Βίβλο: μία στην οποία το θύμα της θυσίας, ο μικρός Ισαάκ, αντικαθίσταται την τελευταία στιγμή μ’ ένα κριάρι, μέσω μιας θεϊκής παρέμβασης που αποτρέπει τη δολοφονία-του από τον πατέρα-του Αβραάμ, και μία άλλη, κατά την οποία ένα παρθένο κορίτσι πραγματικά θυσιάζεται από τον πατέρα-της, ο οποίος πίστεψε πως ο Θεός τον βοήθησε να βγει νικητής σε μια μάχη (οπότε πρόσφερε την κόρη-του στο Θεό σαν ευχαριστήριο δώρο· περισσότερες λεπτομέρειες ακολουθούν αργότερα). Αν και αυτές δεν είναι παρά μυθολογικές περιγραφές, είναι λογικό να υποθέσουμε οτι απηχούν υπαρκτά αρχαία ήθη και πρακτικές. Ενδείξεις πραγματικών ανθρωποθυσιών έχουν βρεθεί μεταξύ ιθαγενών Αμερικανικών πολιτισμών της Κεντρικής Αμερικής (Αζτέκοι, Μάγια) και της Νότιας Αμερικής (Ίνκα), πάντοτε σαν μέρος θρησκευτικών τελετών. Ακόμα και η μη ανθρώπινη θυσία, δηλ. η έννοια της σπατάλησης πόρων (τροφής) για τον εξευμενισμό θεών, λειτουργεί ενάντια στην επιβίωση. Το αντι-επιχείρημα εδώ είναι οτι η ιδέα της θυσίας αναπτύχθηκε μόνο αφού οι πρόγονοί μας πέρασαν από το στάδιο του κυνηγού-συλλέκτη στο στάδιο του καλιεργητή της γης, που απέφερε πλεόνασμα πόρων, κάνοντας δυνατή (ή ακόμα και αναγκαία) την ιδέα οτι κάποιοι από τους πόρους θα μπορούσαν να καταστραφούν. Αλλά η θρησκεία μπορεί να αποβεί βλαβερή για την υγεία όχι μόνο λόγω θυσιών. Τον καιρό που γράφονται αυτές οι γραμμές υπάρχουν συχνές αναφορές για ανθρώπους που αυτοανατινάζονται στον Ισλαμικό κόσμο: Μουσουλμάνοι που ζώνονται με εκρηκτικά, τα οποία αναφλέγουν όχι απλώς για να εξαλείψουν τους εχθρούς-τους, αλλά επίσης για να πλησιάσουν τον δημιουργό-τους, κι έτσι να ζήσουν ευτυχισμένα κι αιώνια μετά την αυτοκτονία-τους — έτσι πιστεύουν τουλάχιστον. Σε πρωτύτερους, προ-γεωργίας καιρούς, ο άνθρωπος που ασχολιόταν με τη θρησκεία σπαταλούσε πολύτιμους πόρους και ενέργεια σε δραστηριότητες που αποτύγχαναν να γεμίσουν ένα άδειο στομάχι. Όμως οποιοδήποτε φαινομενικά προβληματικό χαρακτηριστικό, είτε πρόκειται για την ουρά του αρσενικού παραδείσιου πτηνού, είτε για τις θρησκευτικές δραστηριότητες των ανθρώπων, πρέπει να έχει κάποια μη-προφανή πλεονεκτήματα που αντισταθμίζουν το πρόβλημα. Ποια είναι τα βιολογικά πλεονεκτήματα της θρησκείας; Εφόσον ψάχνουμε για εξελικτικές εξηγήσεις, πρέπει να θεωρήσουμε τη θρησκεία όχι όπως μας παρουσιάζεται ως επί το πλείστον τώρα, αλλά όπως παρουσιαζόταν κατά το μεγαλύτερο μέρος της ύπαρξής μας ως είδος. (Αυτό το θέμα θα αναπτυχθεί περισσότερο εδώ.) Έχουν προταθεί οι παρακάτω εξελικτικές εξηγήσεις:
Άλλοι βιολόγοι βλέπουν τη θρησκεία όχι σαν ένα βοήθημα για το άτομο, αλλά σαν παραπροϊόν κάποιας άλλης σημαντικής βιολογικής ή ψυχολογικής ιδιότητας. Ο Βρετανός βιολόγος Richard Dawkins, για παράδειγμα, προτείνει (χωρίς να επιμένει οτι αυτή είναι η τελική και πλήρης εξήγηση) οτι τα θρησκευτικά συναισθήματα είναι συναισθήματα που ξεκινούν στην παιδική ηλικία σαν υπακοή στην αυθεντία των γονιών, και που αργότερα, στη φάση του ενήλικου, “αστοχούν” και γίνονται συναισθήματα υπακοής στην ιδέα ενός πατρικού και στοργικού Θεού.[13] Αναμφισβήτητα, τα παιδιά έχουν εξελιχθεί ώστε να εμπιστεύονται τη συμβουλή των γονιών-τους χωρίς ερωτήσεις. (Εκείνα τα παιδιά που δεν το ’καναν αυτό είχαν πιο λίγες πιθανότητες να επιζήσουν και ν’ αφήσουν απογόνους.) Όταν η ιδέα «Εμπιστεύσου την αυθεντία χωρίς ερωτήσεις» εγκατασταθεί σ’ ένα νεαρό νου, ριζώνει βαθειά, και αργότερα αστοχεί δείχνοντας εμπιστοσύνη στους γηραιότερους της φυλής, στους ιερείς, και στον “απόλυτο γονέα”, το Θεό. Παρόλο που αυτή η ιδέα είναι ενδιαφέρουσα, αναρωτιέται κανείς, δεν θα μπορούσαν οι άνθρωποι να εξελιχθούν έτσι ώστε να χάνουν την ικανότητα για τυφλή πίστη στην αυθεντία σε μεταγενέστερα στάδια της ζωής-τους, ακριβώς όπως τα παιδιά χάνουν την ικανότητα να γίνονται γηγενείς ομιλητές μιας γλώσσας μετά την εφηβεία; Αλλά και πάλι, ο Dawkins το προτείνει αυτό μόνο σαν μια δυνατότητα: σαν ένα παράδειγμα του πώς μπορεί τα θρησκευτικά συναισθήματα να είναι ένα παραπροϊόν μιας άλλης λειτουργίας του ανθρώπινου πνεύματος. Προσωπικά βρίσκω τα εξελικτικά επιχειρήματα ασθενή αν ο σκοπός-τους είναι να εξηγήσουν τη θρησκεία στην ολότητά της. Ο λόγος είναι οτι, παρόλο που η θρησκεία μπορεί να άρχισε σαν ένα κύρια βιολογικό φαινόμενο με εξελικτικά πλεονεκτήματα, μεταλλάχθηκε (ή μήπως πρέπει να πω “εξελίχθηκε”; — αλλά με τη γενική έννοια) σε ένα κύρια νοητικό φαινόμενο. Έτσι, η βιολογική εξέλιξη είναι ανεπαρκής σαν επεξηγηματικό εργαλείο για τη θρησκεία, εκτός αν περιοριστούμε στην εποχή των κυνηγών–συλλεκτών, σαμάνων, πίστεων σε πνεύματα προγόνων, κλπ., και αγνοήσουμε τον παράδεισο και την κόλαση, τις εκκλησίες, τα τζαμιά, τους ραββίνους, τους ιερείς, τους ιμάμηδες, τους πατριάρχες, τους αγιατολλάχ, τις προσευχές, τις λειτουργίες, τις ιερές εξετάσεις, τις σταυροφορίες, τους ιεαραποστόλους, τους φονταμενταλιστές, τα ιερά βιβλία, και όλα τα υπόλοιπα παράφερνα που είναι παράγωγα της ανάπτυξης της ανθρώπινης νόησης, στην οποία μετατοπίζουμε τώρα την προσοχή-μας. 1.3 Η θρησκεία σαν μιμίδιο με χαρακτηριστικά ιούΠέρασαν πάνω από δύο δεκαετίες από τότε που η ιδέα οτι μερικές από τις σκέψεις-μας μπορεί ν’ αντιγράφονται από νου σε νου με μια εξελικτική διαδικασία πρωτοεμφανίστηκε στο μνημειώδες έργο του Dawkins, Το εγωιστικό γονίδιο.[4] Ο Dawkins πρότεινε τον όρο “μιμίδιο” (“meme”) για κάθε αυτοαναπαραγόμενη ιδέα (κατ’ αναλογία προς τη λέξη “γονίδιο”, “gene”), και ο όρος επικράτησε από τότε (1976), σαν ένα νέο μιμίδιο (το μιμίδιο του μιμιδίου). Ο Dawkins επίσης εισηγήθηκε, στο τέλος του βιβλίου-του, την άποψη οτι η θρησκεία θα μπορούσε να θεωρηθεί ένα “ιικό μιμίδιο”, δηλαδή ένα μιμίδιο με χαρακτηριστικά ιού. Αυτή η ιδέα αναπτύχθηκε κάπως περισσότερο στο βιβλίο της Susan Blackmore, Η Μιμιδιακή Μηχανή.[5] Για να καταλάβουμε πώς ένα ιικό μιμίδιο μπορεί να κουμαντάρει το νου ενός ανθρώπου, επιτρέποντας στον άνθρωπο να πιστεύει οτι εκείνος/-η έχει τον έλεγχο, είναι καλό να δούμε έναν παραλληλισμό που προτείνεται από τον φιλόσοφο Daniel C. Dennett, στην αρχή-αρχή του πρόσφατου βιβλίου-του, Λύνοντας το Ξόρκι.[6] Ο Dennett μας λέει για ένα μυρμήγκι που παρουσιάζει περίεργη συμπεριφορά:
Ο Dennett στη συνέχεια συγκρίνει την κατάσταση ενός νου που είναι “παραδομένος” στα θρησκευτικά μιμίδια, με την κατάσταση του εγκεφάλου ενός μυρμηγκιού που είναι παρόμοια “παραδομένο” στα παρασιτικά γονίδια. Ο παραλληλισμός του Dennett δεν πρέπει να παρθεί τοις μετρητοίς, φυσικά. Για παράδειγμα, το παράσιτο Dicrocelium dendriticum έχει μεταβολισμό, οπότε αν δεν βρει ένα φορέα, όπως ένα πρόβατο ή μια αγελάδα, για να συμπληρώσει τον μεταβολικό-του κύκλο, προφανώς θα πεθάνει. Δεν συμβαίνει το ίδιο με τα μιμίδια (σκέψεις, έννοιες), τα οποία δεν έχουν μεταβολισμό, και μπορούν να μείνουν στο μυαλό ενός πιστού επ’ αόριστον. Όμως, όπως ακριβώς το μυρμήγκι με το D. dendriticum, ένας πιστός επιδίδεται σε ορισμένες επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές (λόγου χάρη, πηγαίνει στην εκκλησία κάθε Κυριακή), ξανά, και ξανά, και ξανά. Και πάλι, ο πιστός μπορεί ν’ αντιτάξει οτι το μυρμήγκι επιδίδεται στο σκαρφάλωμα στο φύλλο του γρασιδιού χωρίς να σκέφτεται, ενώ ο πιστός πηγαίνει στην εκκλησία με τη θέλησή του (και θ’ απέφευγε να πάει αν του συνέβαινε κάτι επείγον). Ασφαλώς, ο νους του ανθρώπου εφοδιασμένος μ’ ένα σύνολο θρησκευτικών μιμιδίων αποτελεί ένα εξαιρετικά πολύπλοκο σύστημα. Ο παραλληλισμός του Dennett δεν επιδιώκει να υποτιμήσει τον θρησκευόμενο νου, υποβιβάζοντάς τον σ’ ένα απερίσκεπτο αυτόματο (“ρομποτάκι”), σαν αυτόν ενός μυρμηγκιού. Δεν σημαίνει οτι ο πιστός έχει το μυαλό ενός μυρμηγκιού! (αν είναι δυνατόν, όπως μου παραπονέθηκε ένας αναγνώστης· στο κάτω-κάτω, αν ο πιστός είναι σαν το μυρμήγκι, όλοι είμαστε μυρμήγκια — του Dennett και του συγγραφέα μη εξαιρουμένων!) Ο παραλληλισμός απλώς επισημαίνει το γεγονός οτι ο θρησκευόμενος νους είναι ένας φυσιολογικός νους συν ένα σύνολο ιδεών (τα θρησκευτικά μιμίδια), που ωθούν τον πιστό να επιδεικνύει κάποια μοτίβα στη συμπεριφορά-του. Ένα απ’ αυτά τα μοτίβα είναι οτι ο πιστός προσπαθεί (και συνήθως επιτυγχάνει) να πείσει τα παιδιά-του για την “αλήθεια” αυτών των θρησκευτικών μιμιδίων, έτσι ώστε τα μιμίδια να μεταδοθούν στο παιδί· και ούτω καθεξής, από τη μία γενεά στην άλλη. Ο πιστός πιστεύει οτι η μετάδοση γίνεται χάρη στην ελεύθερη βούληση του πιστού. Ωραία. Μια εναλλακτική άποψη όμως είναι οτι αυτό αποτελεί απλώς μια νοητική απάτη. Στο κάτω-κάτω, πόσοι πιστοί έχουν ποτέ σκεφτεί: «Όχι: δεν πρόκειται να διδάξω στα παιδιά-μου τίποτε σχετικά με τη θρησκεία· αντί γι’ αυτό, θα τ’ αφήσω ν’ ανακαλύψουν το Θεό από μόνα-τους.» Σχεδόν ποτέ δεν κάνουν οι πιστοί τέτοιες σκέψεις, άρα πού είναι η “ελεύθερη βούληση”; Άλλωστε, ακόμη κι αν κάποιος πιστός περιστασιακά όντως κάνει αυτή τη σκέψη, τα θρησκευτικά μιμίδια δεν μεταδίδονται μόνο από τους γονείς στα παιδιά, αλλά επίσης κι από τον κοινωνικό περίγυρο στον οποίο τα παιδιά μεγαλώνουν. Το να πει κανείς «Δεν θα διδάξω στα παιδιά-μου τίποτε περί θρησκείας» είναι σαν να ζει σ’ ένα σπίτι όπου όλοι οι ενήλικοι είναι γριπωμένοι, και να ελπίζει ουτοπικά οτι δεν θα μεταδώσει τον ιό στα παιδιά-του αν απλώς αποφεύγει να φταρνίζεται και να βήχει μέσ’ τα μούτρα-τους. Αλλά υπάρχουν κι άλλα μιμίδια στο νου των ανθρώπων. Γιατί θα ’πρεπε μόνο τα θρησκευτικά μιμίδια ν’ αποκαλούνται “ιικά”, δηλαδή με ιδιότητες ιών; Γιατί μόνο εκείνα να κακοχακτηρίζονται με μια ταμπέλα όπως “σαν τους ιούς”, και να μην κάνουμε το ίδιο για άλλα μιμίδια, π.χ. εκείνα που οι άθεοι έχουν σχετικά με την ανυπαρξία του Θεού; Άλλωστε, δεν είναι κι ο άθεος “παραδομένος” στα μιμίδια της αθεΐας; Διότι υπάρχει μια σημαντική διαφορά μεταξύ μιμιδίων και μιμιδίων. Τα θρησκευτικά μιμίδια “επιδιώκουν”(*) να εξαπλωθούν. Προς το σκοπό αυτό, οι θρησκείες παραδοσιακά οργανώνουν ιεραποστολές, στέλνοντας τους ιεραποστόλους-τους σε μέρη που θεωρούνται “κατάλληλο έδαφος για τη σπορά του λόγου του Θεού”. (Που σημαίνει οτι εκεί υπάρχουν μυαλά τόσο ασθενώς μολυσμένα από άλλα, καχεκτικά θρησκευτικά μιμίδια, που τα νέα και ισχυρότερα θα μεταδοθούν σαν την πανούκλα — και οι Εκκλησίες συνήθως πετυχαίνουν διάνα.) Συχνά οι πιστοί συνεισφέρουν χρηματικά σε τέτοιες ιεραποστολές, θεωρώντας-το σαν ένα από τα θρησκευτικά-τους καθήκοντα. Σε αντίθεση, τα μη-θρησκευτικά μιμίδια δεν φαίνονται να έχουν κάποια “επιδίωξη” να εξαπλωθούν, οπότε μετά βίας έχουν τα προσόντα να χαρακτηριστούν μιμίδια (ένα μιμίδιο είναι μια ιδέα, ή σύνολο ιδεών, που εμφανίζεται σαν να επιδιώκει να εξαπλωθεί· άλλα παραδείγματα δίνονται παρακάτω). Αν και οι θρησκευτικές ιεραποστολές είναι γνωστές από τότε που έγινε οικονομικά δυνατό να οργανωθούν, ακόμα δεν έχω ακούσει για την πρώτη αθεϊστική ιεραποστολή.(*) Οι άθεοι, οι αγνωστικιστές, και άλλοι μη-πιστοί, δεν συγκεντρώνονται σε κάποιο μέρος κάθε τόσο ακούγοντας τη λειτουργία κάποιου άθεου παπά. Δεν υπάρχουν ναοί άθεων, ούτε τελετές, ούτε προσευχές, ούτε ιερείς, επίσκοποι, ή ιεραπόστολοι, ούτε ιερά κείμενα, ούτε δωρεές για την προώθηση της αθεΐας στον κόσμο.(*) Αυτές οι έννοιες είναι όλες γνωρίσματα της θρησκείας, κι αυτός είναι ο λόγος που υπάρχει ασυμμετρία μεταξύ πίστης και μη-πίστης, και που οι θρησκευτικές ιδέες έχουν τα προσόντα να χαρακτηριστούν μιμίδια, ενώ η έλλειψη αυτών των ιδεών δεν έχει τα ίδια προσόντα.(*)
Τώρα, αν οι ιδέες ενός μη-πιστού δεν έχουν καν τα προσόντα να χαρακτηριστούν σαν μιμίδια, αλλά τα έχουν οι θρησκευτικές ιδέες, γιατί οι τελευταίες παίρνουν την ετικέττα “ιικές”? Ποια μπορούν να είναι παραδείγματα μη-ιικών μιμιδίων; Μη-ιικά, ή αλλιώς κοινά μιμίδια, είναι τα σύνολα ιδεών που εν γένει μεταδίδονται από άτομο σε άτομο, αλλά χωρίς να προκαλούν το νου που τα κατέχει να επιδίδεται σε επαναλαμβανόμενες τελετές, και χωρίς να προσπαθεί να τα μεταδώσει στις επόμενες γενεές. Παραδείγματος χάρη, ένας μουσικός σκοπός που “παίζει” στο μυαλό-μας και μας προκαλεί να τον σιγοσφυρίζουμε — μερικές φορές για μια ολόκληρη ημέρα — θα μπορούσε να αποτελεί ένα μιμίδιο. Μεταδίδεται με ραδιοκύματα, ηλεκτρονικά, οπτικά (μέσω CD), ή κι απλώς ακούγοντας κάποιον άλλον να τον σιγοσφυρίζει. Μια νέα μόδα θα χαρακτηριζόταν σαν ένα άλλο μιμίδιο, ή σύνολο μιμιδίων. Ασφαλώς, τέτοια μιμίδια θα σας κάνουν να επιδείξετε κάποιες συμπεριφορές (μπορεί να πάτε σε κατάστημα μουσικής ν’ αγοράσετε ένα CD, ή σε εμπορικό κατάστημα για ν’ αγοράσετε ένα μοντέρνο ζευγάρι παπούτσια), αλλά δεν θα σας υποχρεώσουν να επιδοθείτε σε τελετές, ούτε να συγκεντρωθείτε με άλλα άτομα για να εμπεδώσετε την απομνημόνευση των τελετών-σας, ούτε να καλέσετε το παιδί-σας μια μέρα για να του πείτε σε πολύ σοβαρό τόνο: «Άκουσε, παιδί-μου: Θέλω να σου μιλήσω για μια πολύ σημαντική μελωδία/μόδα που υπάρχει στο Σύμπαν, και που θα ήθελα να θυμάσαι/ακολουθείς σε όλη την υπόλοιπη ζωή-σου!» Υπάρχουν άλλα ιικά μιμίδια εκτός από τα θρησκευτικά; Νομίζω ναι. Κάθε ιδεολογία, κάθε “-ισμός” που περιλαμβάνει μια ιεραρχική οργάνωση των μελών-του, με αρχηγούς και υποδεέστερα μέλη, με κάποιο κείμενο που ορίζει τις ιδεολογικές αρχές-του, συνελεύσεις στις οποίες επιτελούνται τελετές ή σχεδόν-τελετές, καμπάνιες συγκέντρωσης χρημάτων, και προπαγάνδα για τη διάδωση του “-ισμού”, που περιλαμβάνει πιθανώς κάποιο περιοδικό ή εφημερίδα που ελέγχεται από τα ανώτερα στελέχη της οργάνωσης, έχει όλα τα προσόντα να χαρακτηριστεί σαν “ιικός” κατά τη γνώμη-μου. Οι θιασώτες τέτοιων ιδεολογιών εν γένει επιθυμούν να δουν τα παιδιά-τους να συμμετέχουν κι αυτά στην ίδια οργάνωση (δηλ., να μολυνθούν από τα ιικά μιμίδια της ιδεολογίας). Η διαφορά με τις θρησκείες είναι οτι το περιβάλλον του παιδιού (π.χ., το σχολείο) συνήθως δεν είναι μολυσμένο με την ίδια ιδεολογία, οπότε η μολυσματική μετάδοση δεν είναι τόσο αποτελεσματική όπως στην περίπτωση ενός θρησκευτικού δόγματος. (Συνήθως, αλλά όχι πάντα: ο κομμουνισμός θα μπορούσε να δοθεί σαν παράδειγμα ιδεολογίας με ένα σύνολο ιικών μιμιδίων που μόλυναν ακόμη και τα σχολεία των κοινωνιών που τον εφάρμοσαν σαν τον μοναδικό-τους τρόπο διακυβέρνησης.)
Νεαροί
μαθητές λαμβάνουν Ισλαμική παιδεία
στο Αφγανιστάν. (Προέλευση:
φωτογραφίες Ο παραπάνω παραλληλισμός μεταξύ θρησκευτικών μιμιδίων και ιικών γονιδίων μπορεί να είναι ενδιαφέρων για τον μη-πιστό, γιατί παρέχει μια νέα οπτική για τη θρησκεία, αλλά μπορεί να μοιάζει εχθρικός, ακόμα και απεχθής για τον πιστό. Αντικειμενικά, ο παραλληλισμός χάνει σε ένα κρίσιμο σημείο: ενώ οι βιολογικοί ιοί είναι συνήθως καταστροφικοί για την υγεία των μολυσμένων απ’ αυτούς ατόμων, τα θρησκευτικά μιμίδια πρέπει να έχουν παίξει έναν κρίσιμο και ευεργετικό ρόλο στην εξέλιξη του είδους-μας. Χωρίς αυτά, μπορεί να μην υπήρχαμε. Αυτή η ιδέα θα εξεταστεί πιο διεξοδικά στις ενότητες που ακολουθούν. 2. Η εξέλιξη της θρησκείαςΌταν σκεφτόμαστε την έννοια “θρησκεία” σήμερα, συνήθως έχουμε τη σημερινή κατάσταση της θρησκείας κατά νου. Υπάρχουν περισσότερα από έξι δισεκατομμύρια άνθρωποι, και οι γνωστές θρησκείες (π.χ. εκείνες που ακολουθούνται από πάνω από 100 εκατομμύρια πιστούς) συγκεντρώνουν γύρω στο 80% του πληθυσμού της Γης. (Πηγή.) Οι ιθαγενείς δοξασίες φυλών της Αφρικής, Αμερικής (Βόρειας και Νότιας), Ασίας, και Αυστραλίας, συγκεντρώνουν μόνο το 6% του συνόλου σήμερα. Αλλά ήταν πάντα έτσι; Μήπως σήμερα παρατηρούμε μια πολύ πρόσφατη και μη-τυπική όψη της θρησκείας; Αν θέλουμε να καταλάβουμε τη θρησκεία σε βάθος, το από πού ήρθε, και το τί σήμαινε για μας τους ανθρώπους και για την ύπαρξή μας, αντί για το πώς μας εμφανίζεται τώρα, πρέπει ν’ αποκτήσουμε μια καθαρή εικόνα του πώς οι άνθρωποι και οι διάφορες θρησκείες-τους άλλαξαν διαμέσου των αιώνων· με άλλα λόγια, του πώς η θρησκεία εξελίχθηκε στο χρόνο. Συγκεκριμένα, πρέπει να μάθουμε τις απαντήσεις στις παρακάτω ερωτήσεις:
Σημειώστε οτι, αν και — με μια πρώτη ματιά — μόνο τα τελευταία δύο ερωτήματα φαίνονται να σχετίζονται με τη θρησκεία, είναι λάθος να προσπαθήσουμε να απαντήσουμε μόνο εκείνα αγνοώντας τα προηγούμενα, τα οποία είναι προαπαιτούμενη γνώση για να κατανοήσουμε πλήρως τις απαντήσεις στις δυο τελευταίες ερωτήσεις. Ας προχωρήσουμε λοιπόν, απαντώντας τις παραπάνω ερωτήσεις μία προς μία. Οι πρώτες τρεις ερωτήσεις είναι και οι ευκολότερες ν’ απαντηθούν, επειδή τα δεδομένα με τη μορφή απολιθωμάτων και αναλύσεων μέσω DNA συσσωρεύονται για αρκετό καιρό τώρα, συγκλίνοντας περίπου στα ίδια συμπεράσματα.(*)
Δεν είναι θαυμάσιο αυτό το σύγχρονο συμπέρασμα; Εντάξει, για μερικούς ανθρώπους τουλάχιστον (εμού συμπεριλαμβανομένου) είναι, ενώ για κάποιους άλλους δεν ακούγεται ακριβώς σαν μελωδία στ’ αυτιά-τους. Κατηγορίες ανθρώπων που μπορεί να αισθάνονται προσβεβλημένοι απ’ αυτό το συμπέρασμα, εκτός από τους φανατικούς θρησκευόμενους που επιμένουν να παίρνουν κατά γράμμα το περιεχόμενο των ιερών βιβλίων-τους, περιλαμβάνουν όλους τους ρατσιστές, και άλλους που επιμένουν στην “καθαρότητα” της προέλευσής τους· επειδή, μεταξύ άλλων, απ’ αυτό το συμπέρασμα έπεται οτι οι αρχαιότεροι πρόγονοί μας ήσαν όλοι “μαύροι”. Όλοι είμαστε “μαύροι”! Όλος ο κόσμος στον πλανήτη: “λευκοί” Αμερικανοί, Αυστραλοί, και Ευρωπαίοι (συμπεριλαμβανομένου και του Αδόλφου Χίτλερ, ας μην ξεχνάμε), Εβραίοι, Άραβες, Ινδοί, Ανατολίτες, Ινδιάνοι, Αυστραλοί Αβορίγινες, Εσκιμώοι, και φυσικά όλοι όσοι έχουν Αφρικανική καταγωγή οπουδήποτε στον κόσμο, όλοι έχουμε μόνο “μαύρους” προγόνους, αν προχωρήσουμε αρκετά πίσω στο γενεαλογικό-μας δέντρο. Οι μυθολογικοί χαρακτήρες Αδάμ και Εύα, αν υπήρχαν, θα έπρεπε να έχουν κι αυτοί σοκολατί χρώμα δέρματος. Κανενός οι ρίζες δεν είναι “αμιγώς λευκές”.
Σ’ αυτό το σημείο κάποιοι αναγνώστες μπορεί να αισθάνονται κάποια νοηματική δυσκολία να δεχτούν την παραπάνω εκτίμηση. Αν οι πρόγονοί μας ξεκίνησαν με έναν αριθμό τόσο μεγάλο όσο ο παραπάνω, πώς θα μπορούσαν να είναι οι πρώτοι; Πώς ήρθαν στον κόσμο, δεν είχαν γονείς; Αν όχι, τότε ποιος τους δημιούργησε; Αν ναι, τότε δεν θα ήταν οι γονείς-τους (και οι παπούδες, και οι προπάπποι-τους...) επίσης πρόγονοί μας; Η πλήρης απάντηση βρίσκεται σ’ αυτή τη σελίδα-μου, οπότε δεν θα επιχειρήσω να την επαναλάβω εδώ. Η σύντομη απάντηση είναι οτι δεν μιλάμε για κάποια χρονική στιγμή, μια όμορφη ημέρα κατά την οποία παίρνουμε ένα φωτογραφικό στιγμιότυπο του ανθρώπινου πληθυσμού, μετράμε κεφάλια, τους βρίσκουμε να είναι 15.824 (λόγου χάρη), κι αποφασίζουμε οτι αυτοί και μόνον αυτοί μετράνε σαν “πρωταρχικοί πρόγονοί μας”. Φυσικά και δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Μιλάμε για μια χρονική περίοδο που διήρκεσε χιλιάδες χρόνια, ίσως ακόμα και δεκάδες χιλιάδες χρόνια, κατά την οποία οι πρόγονοί μας άλλαζαν σταδιακά από το είδος που ονομάζουμε σήμερα Άνθρωπος ο όρθιος (Homo erectus), στο είδος Άνθρωπος ο σοφός (Homo sapiens). Σ’ αυτή την περίοδο των χιλιάδων ετών, οι άνθρωποι βρίσκονταν σ’ ένα μεταβατικό στάδιο μεταξύ των δύο ειδών, και δεν θα μπορούσαν να τοποθετηθούν με ακρίβεια είτε στο ένα είδος είτε στο άλλο. Όλοι αυτοί ήσαν πρόγονοί μας: και οι του είδους Ά. ο όρθιος, και οι της μεταβατικής περιόδου, και οι του είδους Ά. ο σοφός όταν πια η μεταβολή ολοκληρώθηκε. Σημειώστε οτι αυτή είναι μια γενική διαδικασία που ισχύει για όλους τους ζωντανούς οργανισμούς, εφόσον όλοι εξελίσσονται και αλλάζουν από κάποιο προηγούμενο είδος σε κάποιο μεταγενέστερο· δεν περιορίζεται στην περίπτωσή μας μόνο. Κ’ επίσης, παρακαλώ, πριν αποφασίσετε να μου γράψετε διαμαρτυρόμενοι οτι αυτό που περιγράφω είναι λογικά αδύνατον, σιγουρευτείτε οτι έχετε διαβάσει και καταλάβει την πλήρη απάντηση (δείτε τη σελίδα που έχω συνδέσει στην αρχή αυτής της παραγράφου). Αλλά πώς θα μπορούσαν μόνο 10.000 με 20.000 άτομα να είναι διασκορπισμένα σε μια τεράστια περιοχή όπως αυτή που σημειώνεται στο χάρτη, παραπάνω; Η απάντηση είναι οτι η περιοχή στο χάρτη δείχνει προσεγγιστικά την έκταση στην οποία οι πρόγονοί μας θα μπορούσαν να βρίσκονται επί χιλιάδες χρόνια· δεν είναι μια περιοχή που κατοικούνταν από κάποιους 10.000–20.000 ανθρώπους σε μια δεδομένη χρονική στιγμή.
Για αρκετές δεκάδες χιλιάδες χρόνια, ίσως περίπου μέχρι 100.000 χρόνια πριν, οι πρόγονοί μας παρέμειναν στην περιοχή της Αφρικής που αναφέρθηκε παραπάνω. Σ’ ολόκληρη αυτή την περίοδο, τα μόνα εργαλεία που έφτιαχναν ήταν απλές πέτρες, πελεκημένες απ’ τη μια μεριά για να είναι οξείς (που τις έκαναν έτσι χτυπώντας-τις με άλλες πέτρες), με τις οποίες σκότωναν το κυνήγι-τους, χώριζαν το κρέας απ’ τα κόκκαλα, και πότε-πότε σπάζαν και κανα κεφάλι απ’ την αντίπαλη φυλή. (Δεν υπάρχουν ενδείξεις για το τελευταίο, αλλά αμφιβάλλω αν θα το αμφισβητούσε κανένας στα σοβαρά.) Ο τρόπος διαβίωσής τους ήταν ο λεγόμενος του “κυνηγού–συλλέκτη”, με τον οποίο εννοούμε οτι οι άντρες “κυνηγούσαν” (δραστηριότητα που περιλάμβανε και τη συλλογή καρπών, ριζών, φρούτων, κλπ., κι όχι μόνο το κυνήγι ζώων, όπως σημειώνει ο Jared Diamond[11]), και οι γυναίκες συνέλεγαν την τροφή στον τόπο διαμονής-τους, την αποθήκευαν, την προετοίμαζαν για κατανάλωση, και τη διένεμαν. Πολλές φυλές Αφρικανών και Ινδιάνων της Αμερικής συνεχίζουν να οργανώνουν τη ζωή-τους μ’ αυτόν τον τρόπο ακόμα και σήμερα, γιαυτό και γνωρίζουμε πολλές λεπτομέρειες: μέσω της απ’ ευθείας παρατήρησης. (Υποτίθεται οτι ο τρόπος ζωής των σύγχρονων ιθαγενών φυλών δεν έχει αλλάξει κατά κάποιο σημαντικό τρόπο μέχρι τις μέρες-μας.) Στη διάρκεια μιας περιόδου μεταξύ 100.000 και 60.000 ετών πριν, εμφανίστηκε μια μεγάλη μεταβολή στη νοημοσύνη των προγόνων-μας — μια μεταβολή που έχει ονομαστεί “το Μεγάλο Άλμα προς τα Εμπρός”[11] από τους παλαιοανθρωπολόγους. Τα αρχέγονα χονδροειδή λίθινα εργαλεία αντικαταστάθηκαν από άλλα, πιο λεπτοφτιαγμένα, κυρίως από κόκκαλο. Ενδιαφέρον είναι το οτι είδη τέχνης (χάντρες και άλλα στολίδια, ζωγραφική) έκαναν την εμφάνισή τους τον “ίδιο καιρό” (σημειώστε όμως οτι ο “καιρός” αυτός αναφέρεται σε χιλιάδες χρόνια). Οι ανθρωπολόγοι και οι νοολόγοι υποπτεύονται οτι αυτή η ξαφνική “έκρηξη” δημιουργικότητας έγινε δυνατή λόγω βελτίωσης της γλωσσικής επικοινωνίας. Αυτό δεν σημαίνει οτι οι εγκέφαλοι μεγάλωσαν. Το μέγεθος του εγκεφάλου-μας ήταν ήδη όπως είναι σήμερα από την εποχή των αρχέγονων προγόνων-μας, γύρω στα 200.000 με 150.000 χρόνια πριν. Η υψηλότερη νοημοσύνη μπορεί να ήταν το αποτέλεσμα ποιοτικής (καλύτερα οργανωμένης σύνδεσης των νευρώνων) παρά ποσοτικής αλλαγής στον εγκέφαλο. Όποια και να ’ναι η αιτία, το Μεγάλο Άλμα προς τα Εμπρός συνέπεσε με ένα γεωγραφικό “άλμα προς τα εμπρός”, χάρη στο οποίο οι πρόγονοί μας άφησαν την πρωταρχική περιοχή-τους στην Ανατολική Αφρική και σκόρπισαν, σταδιακά, σε ολόκληρο τον κόσμο.
Ο παραπάνω χάρτης (προσαρμογή από τους Lewin[7] και Olson,[9]) δείχνει τις γενικές κατευθύνσεις που πήραν οι πρόγονοί μας όταν βγήκαν από την αρχική περιοχή-τους στην Ανατολική Αφρική. Σημειώστε οτι μία από τις πορείες περιλαμβάνει τον διάπλου των Στενών του Μπαμπ ελ Μαντέμπ, που είναι το στενότερο σημείο όπου το νοτιοδυτικό άκρο της Αραβικής χερσονήσου σχεδόν αγγίζει την Αφρική — διάπλους που επιχειρήθηκε κάποια εποχή μεταξύ 80.000 και 70.000 χρόνια πριν. (Το K στο χάρτη αντιπροσωπεύει 1000 χρόνια.) Αν και τα Στενά είναι τόσο... στενά που μετά βίας φαίνονται στο χάρτη (δείτε επίσης τον προηγούμενο, μεγαλύτερο χάρτη της Αφρικής), τα 27 χιλιόμετρά τους παρουσίαζαν ένα αξεπέραστο εμπόδιο ναυσιπλοΐας στα προηγούμενα είδη ανθρώπων.(*) Ίσως πια εκείνη την εποχή οι πρόγονοί μας απέκτησαν αρκετή περιέργεια για να ρισκάρουν ένα θαλάσσιο ταξίδι, αρκετή γενική νοημοσύνη για να επινοήσουν κάτι σαν σχεδία, και αρκετή πολυπλοκότητα στην προφορική-τους επικοινωνία για να συντονίσουν το φτιάξιμο μιας σχεδίας από μια ομάδα συντρόφων. Όποιες και να ’ταν οι διανοητικές δεξιότητες που απαιτούνταν, γνωρίζουμε οτι ο Ά. ο σοφός έφτασε στην Αυστραλία περίπου 65.000 χρόνια πριν. Εντούτοις, αυτό δεν πρέπει να το φανταστούμε σαν μια και μοναδική γενναία εξερεύνηση που επιτεύχθηκε στη διάρκεια μιας ζωής. Αντίθετα, πραγματοποιήθηκε μέσω της διασποράς φυλών που παρέμεναν στις κατασκηνώσεις-τους σε προσιτή πάντα απόσταση από τη θάλασσα, μέσα σε χιλιάδες χρόνια. Η διασπορά συμβαίνει επειδή οι άνθρωποι πιέζονται από το συνωστισμό σε ένα μέρος και αναζητούν νέες και παρθένες πηγές τροφής. Αμέσως μετά την εποχή που οι άνθρωποι έφτασαν στην Αυστραλία, μερικά από τα μεγάλα μαρσιποφόρα της Αυστραλίας εξαφανίστηκαν. Αυτό, σε συνδυασμό με ανθρώπινα απολιθώματα, είναι μια πρόσθετη ένδειξη του χρόνου κατά τον οποίο οι άνθρωποι έφτασαν στην Αυστραλία. Μια άλλη πορεία των προγόνων-μας προχωρεί προς τα βόρεια στη στεριά, περνώντας από την σημερινή Αιγυπτιακή χερσόνησο του Σινά, και από κει πορεύεται προς περιοχές της Ασίας και της Ευρώπης. Εντούτοις, η διασπορά-τους θα ήταν κάθε άλλο παρά απρόσκοπτη και στρωμένη με ροδοπέταλα, γιατί κάπου στην περιοχή του σημερινού Ισραήλ, και παραπέρα, στην Τουρκία και τη νοτιοανατολική Ευρώπη, θα πρέπει να συνάντησαν τους προηγούμενους κατοίκους αυτών των περιοχών, τους Νεάντερταλ.(*) Αυτοί οι τελευταίοι πρέπει να είναι παρακλάδι του προγονικού-μας είδους, του Ά. του όρθιου, που είχε ήδη διασπαρεί στον Παλαιό Κόσμο (Αφρική, Ασία, και Ευρώπη) από περίπου 1,5 εκατομμύριο χρόνια πριν, ξεκινώντας και πάλι από την Αφρική. Έτσι, έχουν υπάρξει τουλάχιστον δύο έξοδοι από την Αφρική: μία παλαιότερη, του προγονικού-μας είδους Ά. του όρθιου, και μία νεώτερη, του δικού-μας Ά. του σοφού (το γεγονός που περιγράφεται εδώ· σημειώστε οτι ο Alan Templeton περιγράφει μια τρίτη έξοδο, μεταξύ των δύο προαναφερθέντων, συν ένα πιο πρόσφατο γεγονός “επανεισόδου” από την Ασία στην Αφρική — βλ. Dawkins,[30] σελ. 57–60). Οι Νεάντερταλ εμφανίστηκαν τουλάχιστον 500.000 χρόνια πριν, και εξαφανίστηκαν πλήρως περίπου 24.000 χρόνια πριν. Έρευνα σε μοριακό επίπεδο κατατείνει στο συμπέρασμα οτι κάποιοι από τους μη-Αφρικανούς προγόνους-μας αναμείχθηκαν ελαφρώς με τους Νεάντερταλ. Συγκεκριμένα, άνθρωποι με καταγωγή από την Ευρασία έχουν γενετική συνεισφορά από τους Νεάντερταλ που βρίσκεται μεταξύ του 1% και του 4% (πηγή). Σημειώστε οτι τα βέλη στον παραπάνω χάρτη δεν υποδεικνύουν συγκεκριμένες οδούς που ακολουθήθηκαν, αλλά μάλλον τις γενικές κατευθύνσεις διασποράς του είδους-μας. Η Βόρεια και Νότια Αμερική πρέπει να κατοικήθηκαν όχι νωρίτερα από 13.000 χρόνια πριν, από ανθρώπους που πέρασαν τον Βερίγγειο Πορθμό (τα 92 χλμ. θάλασσας που χωρίζουν τη Σιβηρία απ’ την Αλάσκα), σε μια περίοδο που το επίπεδο της θάλασσας ήταν πεσμένο λόγω παγετώνων, εκθέτοντας τη στεριά όπου τα νερά είναι ρηχά και μετατρέποντας το Βερίγγειο Πορθμό σε μια γέφυρα στεριάς. Οι πρώτοι αυτόχθονες Αμερικανοί (οι μετέπειτα “Ινδιάνοι” δηλαδή) καθηλώθηκαν από παγετώνες και έμειναν για κάποιο διάστημα στην Αλάσκα (για αρκετές γενεές, ίσως 1000 χρόνια), αλλά τελικά οι παγετώνες υποχώρησαν και οι άνθρωποι κατάφεραν να μετοικήσουν νοτιότερα, στο σημερινό Καναδά και τις Η.Π.Α. Από κει, τους πήρε μόνο 1000 χρόνια για να φτάσουν ως την Παταγονία, τη νότια εσχατιά της Νότιας Αμερικής.[7]
Αλλά για περίπου τα τελευταία 10.000 χρόνια (μόνο), ο τρόπος διαβίωσής μας άλλαξε ριζικά. Συγκεκριμένα, απέκτησε τα παρακάτω χαρακτηριστικά:
Αυτά τα χαρακτηριστικά δεν ήσαν ανεξάρτητα το ένα απ’ τ’ άλλο. Χάρη στον τρόπο διαβίωσης ως γαιοκτήμονες, πολύ μεγάλοι πληθυσμοί — πολύ μεγαλύτεροι από πριν — μπορούσαν να τραφούν και να συντηρηθούν. Επίσης, οι μεγάλοι πληθυσμοί επέφεραν την ανάδυση των κοινωνικών τάξεων μεταξύ των ανθρώπων (έμποροι, στρατιωτικοί, σκλάβοι, γραφιάδες, αριστοκράτες, και φυσικά ιερείς). Ήταν λόγω της αγροτικής ανάπτυξης(*) που οι ανθρώπινοι πληθυσμοί μπορούσαν τώρα να θρέψουν τάξεις ανθρώπων που δεν δούλευαν για να κερδίσουν τα προς το ζην (π.χ. οι στρατιωτικοί, οι ιερείς, οι αριστοκράτες), κάτι που ήταν αδιανόητο κατά το προηγούμενο στάδιο, του κυνηγού–συλλέκτη. Μία απ’ τις συνέπειες της διαίρεσης της κοινωνίας σε τάξεις ήταν η δομική “πολυπλοκοποίηση” της θρησκείας: αντί για έναν μοναδικό σάμαν–βασιλιά της φυλής, υπήρχε τώρα μια ολόκληρη τάξη ανθρώπων, το ιερατείο, πυραμιδοειδώς οργανωμένο με έναν ανώτατο ηγέτη (π.χ., έναν Πάπα, έναν Οικουμενικό Πατριάρχη, έναν Μεγάλο Αγιατολλάχ, κλπ.), λίγα άτομα κοντά στον ανώτατο ηγέτη (αρχιεπισκόπους, αγιατολλάχ), και πιο πολλά άτομα μακρύτερα από τον ηγέτη, και κοντύτερα στη βάση της πυραμίδας (επισκόπους, παπάδες, μουφτήδες, ιμάμηδες, κλπ.). Μια θαυμάσια πηγή που εξηγεί όχι μόνο τα παραπάνω, αλλά και γιατί η αγροκαλλιέργεια αναπτύχθηκε σε συγκεκριμένα μέρη του κόσμου και όχι σε άλλα (έχοντας σαν συνέπεια αυτό που αντιλαμβανόμαστε σαν “υπεροχή” των “λευκών”, ενώ στην πραγματικότητα τα οποιαδήποτε τεχνολογικά επιτεύγματά τους τους δόθηκαν σαν δώρα της τύχης, χάρη σε γεωγραφικές, βοτανικές, και ζωολογικές συμπτώσεις), είναι το βιβλίο του Jared Diamond: Guns, Germs, and Steel[12] — για το οποίο του απονεμήθηκε το βραβείο Πούλιτζερ — που καλό είναι να διαβάσει οποιοσδήποτε αναρωτιέται για το γιατί κάποιες “ράτσες” εμφανίζονται πιο ικανές, κ’ επομένως πιο κυριαρχικές, από άλλες. Πρέπει να σημειωθεί οτι στους πολύ πρόσφατους καιρούς — ίσως τα τελευταία 300–400 χρόνια, μετά την Αναγέννηση — ένα σημαντικό τμήμα της ανθρωπότητας έχει προχωρήσει σ’ ένα τρίτο στάδιο διαβίωσης: το στάδιο των υπηρεσιών, στο οποίο το προϊόν της δουλειάς των ανθρώπων δεν είναι κάτι φαγώσιμο, ή ακόμα και χειροπιαστό, αλλά παρ’ όλα αυτά μπορεί να έχει αξία για άλλους ανθρώπους. Για παράδειγμα, μπορεί να είναι μια ασφάλιση, ένα κινηματογραφικό έργο, ένα διήγημα, ένα πρόγραμμα λογισμικού, μια λοτταρία, μια νομική συμβουλή, μια εμπορική συμφωνία, ή απλώς η μεταπώληση της δουλειάς κάποιου άλλου. Επειδή πολλοί από μας κερδίζουμε τα προς το ζην σ’ αυτό το στάδιο διαβίωσης, είναι εύκολο να παραβλέψουμε το τεράστιο αποτέλεσμα που είχε το στάδιο του γαιοκτήμονα στην ανθρώπινη κοινωνία. Εντούτοις, όπως ακριβώς το στάδιο των υπηρεσιών είναι πολύ σύντομο σε σύγκριση με το στάδιο του γαιοκτήμονα, έτσι και το τελευταίο είναι πολύ σύντομο συγκρινόμενο με το στάδιο του κυνηγού–συλλέκτη. Μια άλλη παρατήρηση είναι οτι η εμφάνιση κάθε στάδιου δεν συνεπάγεται την εξαφάνιση των προηγούμενων: υπάρχουν ακόμα κυνηγοί–συλλέκτες σε πολλά μέρη του κόσμου, αλλά τείνουν να παίζουν έναν περιφερειακό μόνο ρόλο στη διεθνή κατάσταση των πραγμάτων. Με τα παραπάνω κατά νου, ας φτιάξουμε ένα γράφημα που να δείχνει την πρόοδο του ανθρώπινου πληθυσμού μέσα στο χρόνο.
Ο πληθυσμός είναι στον κατακόρυφο άξονα, ενώ στον οριζόντιο άξονα είναι ο χρόνος, που αντιστοιχεί σχεδόν ακριβώς στη Δυτική/Χριστιανική έννοια “έτος”· δηλαδή: ο χρόνος μηδέν αντιστοιχεί στο 1 μ.Χ., ή στο 1 π.Χ., όποιο απ’ τα δυο προτιμάτε· ο χρόνος -2.000 αντιστοιχεί στο έτος 2000 π.Χ., συν/πλην ένα έτος — μια διόρθωση που δεν έχει καμιά σημασία σε όσα αφορούν στο παραπάνω γράφημα. Η μπλε περιοχή κάτω-δεξιά δείχνει πώς περίπου αυξήθηκε ο πληθυσμός διαμέσου των αιώνων. Τα δεδομένα για την κατασκευή αυτού του γραφήματος πάρθηκαν από αυτή τη σελίδα, και αυτήν επίσης. Μια άλλη μορφή αυτού του γραφήματος μπορείτε να δείτε εδώ. Βλέπουμε λοιπόν οτι η αύξηση του πληθυσμού είναι τέτοια που η μπλε περιοχή στο παραπάνω γράφημα παραμένει σχεδόν αόρατη για πιο πολύ απ’ το μισό του χρόνου που απεικονίζεται, μέχρις ότου γίνει ορατή και αρχίσει να υψώνεται στους ιστορικούς χρόνους, ενώ εξακοντίζεται στα ύψη στην πολύ πρόσφατη εποχή. Αλλά το πιο ενδιαφέρον μέρος για το σκοπό της παρούσας συζήτησης είναι όχι το ορατό, αλλά το αόρατο μέρος της μπλε περιοχής· συγκεκριμένα, το μήκος του αόρατου μέρους. Σημειώστε οτι το γράφημα σταματάει στ’ αριστερά στο -10.000 (εποχή κατά την οποία σύμφωνα με τα δεδομένα ο πληθυσμός-μας ήταν περίπου 4 με 5 εκατομμύρια). Αυτός ο χρόνος όμως δεν συνδέεται με την αρχή του είδους-μας· είναι μια αυθαίρετη χρονολογία, λίγο πριν την εμφάνιση της γεωργίας. Αν θέλαμε να περιλάβουμε ολόκληρη τη διάρκεια της ύπαρξής μας ως είδος στο γράφημα, με τον συμβατικό χρόνο -150.000 στ’ αριστερά (όπου υπέθεσα νωρίτερα οτι ο πληθυσμός-μας ήταν γύρω στα 10.000 με 20.000 άτομα), θα έπρεπε να επεκτείνουμε το γράφημα 15 φορές προς τ’ αριστερά, με την καμπύλη του πληθυσμού να συμπίπτει σχεδόν ακριβώς με τον οριζόντιο άξονα για ολόκληρο το μήκος αυτής της προς τ’ αριστερά επέκτασης. Αν σας είναι δύσκολο να το φανταστείτε αυτό, δείτε-το στο επόμενο γράφημα:
Το παραπάνω γράφημα βέβαια δεν μας λέει τίποτα το πιο ενδιαφέρον από το οτι ο πληθυσμός-μας “πήρε τ’ απάνω-του” αμέσως μετά την εμφάνιση της γεωργίας. Αυτό που είναι πιο ενδιαφέρον είναι οτι σε όλη τη διάρκεια της ύπαρξής μας στο στάδιο του κυνηγού–συλλέκτη, κι ακόμα αργότερα, μέχρι και εντός των ιστορικών χρόνων (δηλ. για ολόκληρο το τμήμα όπου το ύψος της μπλε περιοχής είναι πρακτικά μηδέν), οι θρησκευτικές δοξασίες των ανθρώπων δεν είχαν καμιά σχέση με το Θεό· ήσαν δοξασίες περί ψυχών των προγόνων, φαντασμάτων, καλών και κακών πνευμάτων που κατοικούσαν στα δάση, τις λίμνες, τη θάλασσα, ή άλλα άγνωστα κ’ επικίνδυνα μέρη που προκαλούσαν φόβο, και ούτω καθεξής — ακριβώς το είδος των δοξασιών που οι λίγοι εναπομείναντες κυνηγοί–συλλέκτες πιστεύουν σήμερα (θα περιγραφούν κάπως πιο αναλυτικά σε λίγο). Αν θελήσουμε ν’ απεικονίσουμε τη διάδωση των μονοθεϊστικών θρησκειών που προήλθαν από τον Ιουδαϊσμό στο παραπάνω γράφημα (δηλ. του Χριστιανισμού και του Ισλάμ), τότε παίρνουμε το παρακάτω:
Το ποσόν του πληθυσμού που πίστευε ή πιστεύει σε μονοθεϊστικές θρησκείες (στις οποίες η έννοια “Θεός” είναι κυρίαρχη) σημειώνεται παραπάνω με κόκκινο. Η εμφάνιση του Ιουδαϊσμού σημειώνεται λίγο πριν από το χρόνο μηδέν, με το ύψος του κόκκινου μέρους να παραμένει κοντά στο μηδέν για λίγο διάστημα, λόγω του πολύ μικρού πληθυσμού των Εβραίων σε σύγκριση με όλο τον πληθυσμό της Γης. Από το χρόνο μηδέν και μετά είναι κυρίως λόγω του Χριστιανισμού, και στη συνέχεια και λόγω του Ισλάμ, που το κόκκινο τμήμα της έγχρωμης περιοχής εκτινάσσεται στα ουράνια. Πριν να βιαστείτε να με κατηγορήσετε οτι “στρίμωξα το Θεό σε μια γωνία” (μάλλον κατά κυριολεξία), σκεφτείτε οτι τα παραπάνω γραφήματα κατασκευάστηκαν από καθαρά αριθμητικά δεδομένα, που ελπίζω μας δίνουν μια καθαρότερη εικόνα του μεγέθους και της διάρκειας της έννοιας “Θεός” (του μιμίδιου Θεός δηλαδή) στο νου της ανθρωπότητας από αυτή που τείνουμε να της αποδώσουμε σήμερα — τουλάχιστον για όσους από μας ζουν σε κοινωνίες διαποτισμένες με την έννοια “Θεός”.
Είναι δύσκολο ν’ απαντήσουμε το πρώτο από τα παραπάνω ερωτήματα με κάποιο βαθμό βεβαιότητας, όμως υπάρχουν ενδείξεις οτι οι δοξασίες που σήμερα θα χαρακτηρίζαμε σαν “σχετιζόμενες με το υπερφυσικό” έκαναν την εμφάνισή τους γύρω στα 100.000 με 90.000 χρόνια πριν. Από πού το συμπεραίνουμε αυτό; Από το οτι αυτή είναι η κατά προσέγγιση εποχή που συναντούμε τους πιο αρχαίους τάφους με αντικείμενα (κτερίσματα) που συνοδεύουν το νεκρό, υποτίθεται για τη μετά θάνατο ζωή (π.χ., βλ. εδώ). Ταφές μπορεί να γίνονταν και παλιότερα (αν και όχι πολύ παλιότερα), αλλά μια απλή ταφή δεν είναι ένδειξη πίστης σε μετά θάνατο ζωή. Για παράδειγμα, οι συγγενείς του αποθανόντος μπορεί να μην άντεχαν να βλέπουν το σώμα του μόλις πρωτύτερα ζωντανού συγγενή-τους να σπαράσσεται από ζώα.(*) Αλλά αν υπάρχουν κτερίσματα στον τάφο μαζί με το νεκρό σώμα, ποιο σκοπό θα μπορούσαν να εξυπηρετούν αυτά εκτός από το να φανούν χρήσιμα στη μετά θάνατο ζωή; Φυσικά, μπορεί ν’ αντιταχθεί κανείς σ’ αυτή την ιδέα, λέγοντας οτι οι ζώντες συγγενείς μπορεί να μην ήθελαν να βλέπουν πια τα υπάρχοντα του αποθανόντος, γιατί θλίβονταν βλέποντάς τα. Πάντα είναι δυνατό να κάνουμε υποθέσεις ενάντια σε κάτι που είναι απλώς μια εξήγηση ενός γεγονότος (το γεγονός είναι οτι αντικείμενα βρέθηκαν σε τάφους), αλλά πρέπει κανείς να αξιολογεί τις διάφορες υποθέσεις ρεαλιστικά. Εννοώ, αν θέλετε να ξεφορτωθείτε μερικά αντικείμενα μπορείτε να τα πετάξετε κάπου αλλού, όχι υποχρεωτικά στον τάφο του συγγενή-σας, σαν να ’τανε σκουπιδότοπος. Επίσης, δεν βρίσκουμε τυχαία αντικείμενα, αλλά τέτοια που ανήκουν σε συγκεκριμένες κατηγορίες, με συμβολική σημασία. Το γεγονός οτι δεν μπορούμε να βρούμε αυτή τη συνήθεια πριν από 100.000 χρόνια, πολύ πιθανό να σημαίνει οτι πρωτύτερα οι άνθρωποι δεν διέθεταν τη νοητική πολυπλοκότητα που απαιτείται για να φτάσουν σε μια ιδέα όπως η ζωή μετά το θάνατο. Αλλά η ακριβής εποχή κατά την οποία εμφανίστηκε η πίστη στη μετά θάνατο ζωή δεν έχει πολλή σημασία. Πιο σπουδαίο είναι να καταλάβουμε το ποιόν των θρησκευτικών δοξασιών που είχαν οι πρόγονοί μας κατά το μεγαλύτερο διάστημα της ύπαρξης του είδους-μας. Δεδομένου οτι ο τρόπος διαβίωσής τους ήταν αυτός του κυνηγού-συλλέκτη μέχρι αρκετά πρόσφατα (δηλ. μέχρι περίπου 10.000 χρόνια πριν), μπορούμε να εξάγουμε συμπεράσματα για τις θρησκευτικές πεποιθήσεις-τους παρατηρώντας τους λιγοστούς εναπομείναντες σύγχρονους κυνηγούς-συλλέκτες. Οι ανθρωπολόγοι κάνουν ακριβώς αυτό, εδώ και τουλάχιστον δυο αιώνες, κ’ έχουν συλλέξει μια πληθώρα δεδομένων. Η συνολική εικόνα που προκύπτει είναι οτι οι θρησκευτικές (ή καλύτερα οι μεταφυσικές) πεποιθήσεις των κυνηγών-συλλεκτών περιστρέφονται γύρω από ιδέες όπως ψυχές των νεκρών προγόνων, μάγισσες, νεράιδες, άλλα πνεύματα, κλπ. Όταν κάτι κακό και απρόσμενο συμβαίνει, όπως π.χ. αν καταρρεύσει η στέγη μιας καλύβας, η εξήγηση που μπορεί να δοθεί είναι οτι κάποια υποθετική αλλά γνωστή σε όλους μάγισσα προξένησε την καταστροφή επίτηδες, για να βλάψει κάποιους ανθρώπους (βλ. Boyer[3], κεφ.1). Τα μέλη της φυλής μπορεί να μαζευτούν και να συζητήσουν, προσπαθώντας να καταλάβουν γιατί η μάγισσα θέλησε να κάνει κακό, και πώς να την εξευμενίσουν. Ο κακός καιρός μπορεί να προκαλείται από δυσαρεστημένες ψυχές προγόνων, και τα μπουμπουνητά μπορεί να είναι οι θυμωμένες φωνές-τους. Αν κανείς περπατήσει μόνος-του, μακριά από τη φυλή, καλά και κακά πνεύματα συνοδεύουν το άτομο αυτό, το οποίο βρίσκεται στο έλεός τους. Αυτό είναι απλώς ένα μικρό δείγμα μερικών τυπικών μεταφυσικών πεποιθήσεων των κυνηγών-συλλεκτών. Καθώς δεν έχουν άλλες πιο συγκεκριμένες ιδέες περί θεών ή Θεού, μπορούμε να ονομάσουμε τις δοξασίες αυτές θρησκευτικές, αντί για γενικά μεταφυσικές. Εντούτοις, σήμερα οι περισσότεροι άνθρωποι όχι μόνο δεν ζουν σε κοινωνίες κυνηγών-συλλεκτών, αλλά επίσης οι πιο πολλοί δεν έχουν θρησκευτικές πεποιθήσεις του είδους των κυνηγών-συλλεκτών, σαν αυτές που περιέγραψα μόλις παραπάνω. Σήμερα η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων είναι πιστοί μιας χούφτας θρησκειών, οι πιο επικρατούσες των οποίων είναι παρακλάδια του Ιουδαϊσμού. Αυτή η αλλαγή στο “στυλ” των θρησκευτικών πεποιθήσεων δεν είναι απλή σύμπτωση. Το “στυλ” των δοξασιών των κυνηγών-συλλεκτών ήταν ακατάλληλο για τον μετέπειτα γεωργικό κόσμο, που ανέπτυξε πίστη σε συγκεκριμένους θεούς, οι οποίοι ήσαν επίσης και δημιουργοί του κόσμου, ή τμημάτων του κόσμου. Ας δούμε επί τροχάδην μερικές από αυτές τις νεώτερες θρησκευτικές δοξασίες, όπως διαμορφώθηκαν στην εποχή των γαιοκτημόνων:
Τώρα, αν ο Θεός είχε πόδια για να περπατάει σ’ έναν κήπο με φυσική υπόσταση, και προφανώς επίσης και στόμα για να μιλάει, αναρωτιέται κανείς, τί άλλα όργανα είχε ο Θεός; Δεν θα μπορούσε να είναι ένα συνονθύλευμα δύο ποδιών και ενός στόματος, έτσι δεν είναι; Θα έπρεπε να έχει ένα κεφάλι με μυαλό (που έκανε τη σκέψη πριν από την ομιλία), ένα σώμα στο οποίο θα ήσαν στερεωμένα το κεφάλι και τα πόδια, και ποιος ξέρει τί άλλο. Αλλά αυτή δεν είναι η μόνη ιστορία στην Π.Δ. που περιγράφει έναν ανθρωπόμορφο Θεό. Στην Έξοδο 33:9-23, για παράδειγμα, ο Θεός ομιλεί στο Μωυσή «πρόσωπον προς πρόσωπον» (Έξδ. 33:11) λίγο πριν του δώσει τις Δέκα Εντολές. Ο Μωυσής παρακαλεί το Θεό να τον αφήσει να δει το πρόσωπό του, ο Θεός αρνείται (γιατί όποιος δει το πρόσωπό του πρέπει να πεθάνει, Έξδ. 33:20), αλλά επιτρέπει στο Μωυσή να δει τα οπίσθιά του («και θέλω σηκώσει την χείρα μου, και θέλεις ιδεί τα οπίσω μου· το δε πρόσωπόν μου δεν θέλεις ιδεί.» Έξδ. 33:23). Βέβαια, αν ο Θεός των Ιουδαίων είχε κεφάλι και πόδια, δεν ακούγεται καθόλου περίεργο το οτι είχε επίσης και σώμα με μια πίσω πλευρά (μαζί με ότι άλλο συνεπάγεται κάτι τέτοιο, προφανώς). Αλλά αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι οτι τα εδάφια αυτά από την Έξοδο δείχνουν μια συνεπή εικόνα ενός ανθρωπόμορφου Θεού στην Π.Δ. Αυτή η εικόνα, που είναι σε πλήρη συμφωνία με τον ανθρωπομορφισμό θεών άλλων πολιτισμών εκείνης της εποχής, συνεχίζεται κατά τους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού. Για παράδειγμα, ο ίδιος ο Ιησούς φαντάζεται το Θεό με ανθρώπινη μορφή, όπως αποκαλύπτεται από το ακόλουθο εδάφιο της Καινής Διαθήκης:
Ασφαλώς οι σημερινοί θεολόγοι και οι πιστοί θα ισχυρίζονταν ένθερμα οτι το παραπάνω πρέπει να γίνει κατανοητό μεταφορικά. Εντούτοις, η ιδέα της “μεταφορικής ερμηνείας” μπορεί να υποστηριχτεί μόνο σήμερα, πολλούς αιώνες αφότου η συλλογική Χριστιανική ιδέα περί Θεού είχε εξελιχθεί στην αφηρημένη έννοια του πνεύματος, στερούμενου ανθρώπινων μελών, όπως πόδια, στόμα, κεφάλι, φύλο, κλπ. (αν και όχι και σκέψης — διαβάστε αυτή τη σελίδα-μου για να δείτε τα προβλήματα που αναφύονται με ένα Θεό που σκέπτεται). Κανείς σήμερα δεν μπορεί να ισχυριστεί πως γνωρίζει πώς σκεφτόταν για τη μορφή του Θεού ο συγγραφέας του κατά Ματθ. ευαγγελίου στο 5:34–35, ή οι σύγχρονοί του Χριστιανοί, ή ο ίδιος ο Ιησούς (υποθέτοντας οτι το κατά Ματθαίον καταγράφει με ακρίβεια τα λόγια του Ιησού). Το Ισλάμ δείχνει μια παρόμοια “εξέλιξη” στο πώς οι πιστοί φαντάζονταν το Θεό (Αλλάχ) τότε και τώρα. Παρόλο που τώρα οι Μουσουλμάνοι θεολόγοι ισχυρίζονται οτι ο Αλλάχ είναι απλώς πνεύμα, ο ίδιος ο Μωάμεθ φανταζόταν τον Αλλάχ με ανθρώπινες ιδιότητες. Αυτό αποκαλύπτεται από την ακόλουθη “ισχυρή” (αυθεντική) διήγηση (“χαντίθ”):
Όπως βλέπουμε, ο Μωάμεθ, ανυπόμονος να κάνει επίδειξη της σοφίας-του προς τον αδαή σύντροφό του Αμπού Δαρρ, αποκάλυψε το πώς φανταζόταν τον Θεό: ως κάποιον που κάθεται σε ένα Θρόνο, μπροστά στον οποίο έρχεται και προσκυνά ένας εξίσου ανθρωπομορφικός Ήλιος, ζητώντας άδεια από τον Αλλάχ για να ανατείλει, άδεια που του δίνεται κάθε φορά από τον Αλλάχ, κ.ο.κ. (Επομένως, δεδομένων των 4,5 δισεκατομμυρίων ετών ύπαρξης της Γης, και του οτι η Γη περιστρεφόταν πιο γρήγορα αρχικά, έχοντας μια μέρα που διαρκούσε πολύ λιγότερο από 24 ώρες, συμπεραίνουμε οτι ο Ήλιος έχει ζητήσει άδεια από τον Αλλάχ πάνω από ένα τρισεκατομμύριο φορές [1.000.000.000.000], και ο Αλλάχ δεν έχει βαρεθεί ακόμα να απαντά «Ναι!» κάθε φορά [!!].) Αυτή η βλακωδώς παιδιάστικη ιδέα ενός Αλλάχ που στρογγυλοκάθεται σε Θρόνο επιβεβαιώνεται από τον ίδιο τον Αλλάχ στο Κοράνι:
Ο “Θρόνος”, στον οποίο κάθεται ο Αλλάχ,
υποτίθεται οτι είναι στερεωμένος πάνω από τον έβδομο ουρανό. (Στην Ισλαμική
άποψη περί σύμπαντος υπάρχουν επτά ουρανοί που σκεπάζουν τη γη σαν οροφές, ο
ένας πάνω στον άλλον, και πάνω από τους επτά είναι ο Θρόνος του Αλλάχ. Μη
γελάτε! Εντούτοις, με το πέρασμα των αιώνων, τόσο η Χριστιανική όσο και η Ισλαμική άποψη περί Θεού εξελίχθηκε· οπότε τώρα Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι φαντάζονται το Θεό-τους αφηρημένα ως πνεύμα, χωρίς ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά (αν και δεν είναι σπάνιο για τους Χριστιανούς να ζωγραφίσουν το Θεό ως μια υπερήλικη Πατρική Μορφή· οι περισσότερες σέχτες Μουσουλμάνων αποφεύγουν να απεικονίσουν είτε τον Αλλάχ είτε το Μωάμεθ, με την εξαίρεση των Αλεβιτών Μουσουλμάνων). Η φυσική υπόσταση του Θεού της Π.Δ. και ο ανθρωπομορφισμός-του, σε αντιπαράθεση με τη μετέπειτα Χριστιανο-Ισλαμική εικόνα-του σαν αφηρημένο πνεύμα, είναι μόνο μία από τις ενδείξεις της εξέλιξης που υπέστη η θρησκεία. Μια άλλη ένδειξη είναι η μετεξέλιξη της ηθικής του Θεού. Αυτό είναι το θέμα της επόμενης ενότητας. 2.1 Τα βιολογικά θεμέλια της Ηθικής και η εξέλιξή τηςΟ Θεός της Π.Δ. είναι ένας Θεός του οποίου οι πράξεις αντικειμενικά θα έπρεπε να κρίνονται σαν ηθικά “ιδιαζόντως ειδεχθείς” από κάθε σύγχρονο άνθρωπο που δεν τυφλώνεται από τα ιικά μιμίδια του Ιουδαϊσμού και του Χριστιανισμού. Για να υποστηρίξω την προηγούμενη πρόταση με κάποιες ενδείξεις, θυμίζω οτι ο Θεός εξαλείφει από προσώπου Γης δύο πόλεις καίγοντας όλους τους κατοίκους-τους — προφανώς συμπεριλαμβανομένων και των βρεφών — επειδή ήσαν ανήθικοι,(*) σώζοντας όμως ένα ζευγάρι: το Λωτ και τη γυναίκα-του· η οποία εντούτοις έκανε το “ολέθριο λάθος” να γυρίσει και να κοιτάξει πίσω, οπότε ο Θεός τη μετέτρεψε σε στήλη άλατος (Γεν. 19:24-25). Νωρίτερα, ο ίδιος άνθρωπος, ο Λωτ, είχε προτείνει σε κάποιους κακοποιούς που τον ενοχλούσαν (προσπαθούσαν να παραβιάσουν την πόρτα του σπιτιού-του), να τους δώσει τις δυο παρθένες κόρες-του για να τις κάνουν ότι θέλουν (Γεν. 19:8), αρκεί οι κακοποιοί να άφηναν το Λωτ και τους άρρενες φιλοξενούμενους στην ησυχία-τους! Σε ένα νωρίτερο επεισόδιο, ο Θεός εξαλείφει ολόκληρο τον ανθρώπινο πληθυσμό από τη Γη με έναν Κατακλυσμό (εκτός απ’ το Νώε και την οικογένειά του· και πάλι, η ευνοιοκρατία δεν μοιάζει με κατηγορία που θα μπορούσε να κάνει το Θεό — ή μάλλον το συγγραφέα εκείνης της ιστορίας — να κοκκινίσει). Ακόμα νωρίτερα, ο Θεός ζητάει από ένα γέρο άνθρωπο, τον Αβραάμ, να θυσιάσει το μοναδικό γιο-του, και τη στιγμή που ο Αβραάμ είναι έτοιμος να καταφέρει το θανάσιμο χτύπημα με ένα μαχαίρι στο παιδί πάνω στο βωμό, ο Θεός αντικαθιστά το παιδί με ένα κριάρι.(*) Όμως σε ένα μετέπειτα επεισόδιο, ένα νεαρό κορίτσι ψήνεται πάνω στο βωμό από τον πατέρα-της, τον Ιεφθάε, ένα στρατηγό των Εβραίων, ο οποίος ορκίστηκε οτι αν ο Θεός τον βοηθούσε να πετύχει μια μεγάλη νίκη με το στράτευμά του, θα θυσίαζε στο Θεό ότι εξερχόταν πρώτο από την πόρτα του σπιτιού-του και θα ερχόταν να τον συναντήσει κατά την επιστροφή-του (Κριταί 11:30-40). Αυτή τη φορά ο Θεός δεν το θεώρησε σκόπιμο να σπεύσει σε αντικατάσταση του άτυχου θύματος με κάποιο αμνοερίφιο, οπότε το κορίτσι αποτέλεσε την πρώτη καταγεγραμμένη περίπτωση ανθρώπινου μπάρμπεκιου. Τα παραπάνω είναι μόνο μια σύντομη ανθολογία της αιμοσταγούς βίας και — βάσει των σημερινών στάνταρ — της ηθικής κατάπτωσης που παρουσιάζεται σαν ενάρετη και αξιέπαινη (ή απλώς αξιομνημόνευτη) στην Παλαιά Διαθήκη. Μια πολύ πιο πλήρη συλλογή μπορείτε να βρείτε στο βιβλίο του Dawkins, Η περί Θεού αυταπάτη,[13] σ. 237-250. Τί συνέβη στο Θεό αργότερα; Γιατί άλλαξε ο Θεός τόσο δραστικά, κι από ένα γενοκτόνο, μισογύνικο, διαβολικά ζηλιάρικο ον (*) — σε σύγκριση με το οποίο ο Σατανάς έμοιαζε με αληθινό αγγελούδι — άλλαξε κι έγινε το πατρικό και καλοκάγαθο πνεύμα της μετά Χριστόν εποχής; Θα πρέπει είτε να πιστέψουμε το αδιανόητο, οτι δηλαδή ο ίδιος ο Θεός βελτιώθηκε, ή να δεχτούμε μια λογικότερη εκδοχή: οτι η ιδέα των ανθρώπων σχετικά με τον ίδιο τον εαυτό-τους (το πώς θα έπρεπε να συμπεριφέρονται προς τους άλλους ανθρώπους, κλπ.), βελτιώθηκε, κι αυτή η βελτίωση αντικατοπτρίστηκε στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι φαντάζονταν το Θεό-τους. Τώρα έχουμε ένα πολύ διαφορετικό σύνολο αρχών, σύμφωνα με το οποίο είναι ανήθικο να προκαλέσει κακό αυτός που έχει την ισχύ σε άλλους που είναι ασθενείς και απροστάτευτοι.(*) Αυτή η αρχή δεν ακολουθιόταν λίγες μόνο δεκαετίες πριν, και η κατάσταση εμφανίζεται όλο και χειρότερη καθώς κινούμαστε πίσω στο χρόνο ([13], σ. 262-272). Πώς διαμορφώσαμε τη σύγχρονη αντίληψή μας περί ηθικής; Από πού μας ήρθε η ηθική; Είναι ουρανοκατέβατη; Θα μπορούσε ποτέ η προέλευσή της να είναι θρησκείες που κραδαίνουν ιερά βιβλία τα οποία περιγράφουν το για ποιο λόγο να κάνετε σίσκεμπαπ από τη σάρκα παρθένων κοριτσιών — των ίδιων των θυγατέρων-σας; Εξαιρετικά απίθανο. Μήπως υπάρχει κάποια πιο φυσιολογική προέλευση της ηθικής-μας; Αυτό εξετάζεται στην ενότητα που ακολουθεί. Κάποτε, μερικά χρόνια πριν, έλαβα ένα μήνυμα μέσω e-mail από μια ψυχολόγο, που έγραφε από την πόλη Fort Belvoir, στη Βιρτζίνια των Η.Π.Α. Είχε μόλις διαβάσει μια προγενέστερη έκδοση αυτής της σελίδας-μου, όπου εξηγώ αυτές που θεωρώ οτι είναι οι δύο μεγαλύτερες αντιφάσεις στη θρησκευτική αντίληψη περί Θεού, και θέλησε να μου δώσει ένα μάθημα περί πίστεως, θρησκείας, του Σύμπαντος, της προέλευσής μας, του πώς δεν καταλαβαίνω τις ιδιότητες του Θεού όπως μας αποκαλύπτονται στις Γραφές, και τα λοιπά. Την επόμενη μέρα έλαβα ένα μήνυμα από το σύζυγό της, που έλεγε πως ήταν «φυσικός για 23 χρόνια, και τώρα κατηχητής», ο οποίος αφού μου παρουσίασε τη δική-του θρησκευτική άποψη, με προειδοποίησε σχετικά με τη γυναίκα-του, λέγοντας: «Εγώ γενικά επιχειρηματολογώ υπέρ [της ύπαρξης του Θεού], εκείνη επιχειρεί να την αποδείξει.» Πράγματι, την επόμενη μέρα η γυναίκα-του, γεμάτη ως τα μπούνια από θρησκευτική βεβαιότητα κι από την υπεροψία της κουλτούρας-της,(*) ξεκίνησε να μου αποδείξει οτι ο Θεός υπάρχει, τραβώντας αυτό που νόμιζε πως ήταν άσος από το μανίκι-της· αυτό που θεωρούσε οτι είναι πραγματικά άλυτος γρίφος για κάθε άθεο: ποια είναι η προέλευση της ηθικής-μας; Αφού ανταλλάξαμε λίγα μηνύματα, σύντομα κατάλαβα οτι η πιθανότητα να εγκαταστήσω κάποια μορφή επικοινωνίας με εκείνο το άτομο ήταν ακριβώς μηδέν. Φαινόταν τόσο “νοητικά κουφή” όσο κ’ ένας βράχος (ένας βράχος πίστεως, ίσως;), και σε μερικές μέρες διέκοψα τη συζήτηση, διαλογιζόμενος οτι αν συνεχίζαμε θα “μιλούσαμε” όπως δυο πλοία που συναντώνται κι ανταλλάσσουν σήματα καθώς πλέουν μέσ’ τη νύχτα προς αντίθετες κατευθύνσεις. Αυτό που μου έμεινε στο νου σαν ενδιαφέρουσα ιδέα μετά απ’ αυτή την εμπειρία ήταν η βεβαιότητα της ψυχολόγου οτι η ερώτηση «Ποια είναι η προέλευση της ηθικής-μας;» έχει μια προφανή και μοναδική απάντηση: «Η ηθική-μας εκπορεύεται από το Θεό! Είμαστε ηθικοί επειδή ο Θεός είναι ηθικός, και μας θέλει κ’ εμάς να μοιάζουμε μ’ Εκείνον!» Απίστευτο. Πώς γίνεται άνθρωποι που υποτίθεται πως σκέπτονται ορθολογικά, όπως η ψυχολόγος και ο σύζυγός της (πρώην φυσικός), να θεωρούν πως αυτή η κυκλική εξήγηση(*) αποτελεί απάντηση; Πώς μπορούν λογικοί άνθρωποι ν’ αποτυγχάνουν να δουν την έλλειψη εξήγησης σ’ αυτή την “εξήγηση” της ανθρώπινης ηθικής όταν την αποδίδουν στην ηθική ενός ανώτερου όντος; Πώς γίνεται να μην αναρωτιώνται: γιατί εκείνου του όντος η ηθική είναι αυτή που είναι και όχι η αντίθετη; Υποτιθέμενα, θα μπορούσαμε να ζούμε στο Σύμπαν ενός μοχθηρού Θεού, έτσι δεν είναι; Θα μπορούσε να πρόκειται για έναν κακόβουλο Θεό, ο οποίος διαθέτει ένα στρατό από αγγέλους που φέρνουν την καταστροφή και την αμαρτία, και που έχει περιορίσει τον μόνο καλοκάγαθο άγγελο, το Σατανά, στην κόλαση: το μόνο μέρος όπου οι αγαθοεργίες συμβαίνουν επί 24-ώρου βάσεως. Ένας τέτοιος Θεός θα μας ήθελε να είμαστε κακοί σαν εκείνον, άρα το έγκλημα θα ήταν ο κανόνας στον κόσμο-μας, και οι λίγοι καλοί άνθρωποι θα κλείνονταν στη φυλακή, εκτίοντας ποινές για την καλοσύνη-τους, για να συνετιστούν και να γίνουν πραγματικά κακοί. Λοιπόν; Γιατί δεν είναι έτσι η πραγματικότητα; Οι άνθρωποι που είναι θρήσκοι συνήθως αποφεύγουν ν’ αναρωτηθούν για την προέλευση των ιδιοτήτων του Θεού-τους. Μια χαρακτηριστική απάντησή τους είναι: «Μυστήριαι αι βουλαί του Υψίστου», χωρίς να καταλαβαίνουν οτι αυτός είναι ένας εύσχημος τρόπος για να πει κανείς: «Δεν ξέρω, αλλά και δεν θέλω να το παραδεχτώ οτι δεν ξέρω.» Το θέμα του πώς (και γιατί) η θρησκεία “κατεβάζει τα ρολά” στη λογική θα εξεταστεί αργότερα, αλλά προς το παρόν μπορούμε να προσπαθήσουμε ν’ απαντήσουμε το εξής ερώτημα: Θα ήταν ποτέ δυνατό να ζούμε στον κόσμο ενός κακόβουλου Θεού, όπως περιγράφηκε μόλις προηγουμένως; Όποιος πιστεύει οτι η πηγή της ηθικής-μας είναι ο Θεός, και ταυτόχρονα μπορεί να σκέφτεται λογικά, θα πρέπει να παραδεχτεί οτι είναι απλώς θέμα τύχης που το “καλό” είναι αξιέπαινο και το “κακό” αξίζει τιμωρία. Υπάρχει ακριβώς 50% πιθανότητα ο Θεός-μας να ήταν κακόβουλος,(*) και να ήθελε και μας να είμαστε κακοί σαν κ’ εκείνον. Δεν συμβαίνει όμως αυτό· έτυχε ο Θεός-μας να είναι καλός — αυτό είναι το μόνο που μπορεί να πιστέψει ο πιστός. Αλλά η άποψή μου διαφέρει. Όχι, ο κόσμος-μας δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι τέτοιος ώστε να υπερισχύει το κακό, και το καλό ν’ αποτελεί εξαίρεση. Δεν είναι καθόλου σύμπτωση το οτι ζούμε σ’ έναν κόσμο όπου οι δάσκαλοι και οι πνευματικοί ηγέτες μας προτρέπουν να συμπεριφερόμαστε με αρετή, και όπου η μειοψηφία των ανθρώπων που εγκληματούν απομονώνεται από την πλειοψηφία. Η ηθική-μας εξηγείται ανατρέχοντας σε αρχές της βιολογίας, σύμφωνα με τις οποίες οι πιθανότητες του να είμαστε ενάρετοι ή ανήθικοι δεν είναι καθόλου 50-50%· ο κόσμος-μας, σύμφωνα με αυτές τις αρχές που θα εξηγήσω αμέσως παρακάτω, δεν θα μπορούσε να είναι καθόλου διαφορετικός από αυτόν που παρατηρούμε τώρα. Ας αρχίσουμε με ένα πείραμα σκέψης, το οποίο στη συνέχεια θα υλοποιήσω σαν πρόγραμμα στον υπολογιστή, οπότε θα διαπιστώσουμε οτι το πείραμα σκέψης πράγματι δουλεύει όπως το περιγράφω.
Αυτό που υποψιάστηκα όταν φαντάστηκα την παραπάνω κατάσταση ήταν οτι τα ζώα του είδους Κ αργά ή γρήγορα θα εξαφανίζονταν. Πόσο αργά ή πόσο γρήγορα; Εξαρτάται από το πόσα απ’ αυτά ρέπουν προς την κλοπή, κι από το πόσο καλά τα καταφέρνουν να κλέβουν: όσο πιο πολύ επικρατεί η κλεψιά, τόσο πιο γρήγορα θα εξαφανιστεί το είδος των κλεφτών, τα Κ. Οι κλέφτες οι ίδιοι, ατομικά ο καθένας-τους, ίσως θα μπορούσαν να ευημερήσουν και να δημιουργήσουν πιο πολλούς απογόνους από εκείνους που δεν κλέβουν. (Θυμηθείτε οτι εφόσον πρόκειται για ζώα, δεν υπάρχουν φυλακές για να εγκλειστούν ή να τιμωρηθούν με άλλον τρόπο οι κλέφτες· άρα δεν βλέπω το λόγο γιατί να μην ευημερήσουν κάποιοι κλέφτες.) Αλλά το είδος των ζώων Κ σαν μια οντότητα θα πρέπει να εξαφανιστεί με την πάροδο του χρόνου. Γιατί αυτό; Διότι, ανεξάρτητα από τις συνήθειες και τις τύχες μεμονωμένων ατόμων, αν κοιτάξουμε το περιβάλλον από κάποια “απόσταση” και σκεφτούμε τα δύο είδη σαν δύο ολότητες, θα δούμε οτι το είδος Η είναι πιο αποδοτικός καταναλωτής τροφής, δηλαδή τα καταφέρνει καλύτερα από το είδος Κ στο να μετατρέπει την τροφή σε ενέργεια (κίνηση). Το είδος Η μετατρέπει όλη την τροφή που συναντά σε ενέργεια και απογόνους, ενώ το είδος Κ πότε-πότε “τρώει από την ίδια-του τη σάρκα”. Διότι αυτό συνεπάγεται μια πράξη κλοπής: Αν η τροφή βρίσκεται τόσο ελεύθερη στο περιβάλλον όσο και στην κατοχή ατόμων του είδους Κ, τότε κάθε φορά που ένα άτομο του είδους Κ κλέβει τροφή από ένα άλλο, αυτό που συμβαίνει είναι οτι το είδος Κ σαν ολότητα αποτυγχάνει να αποσπάσει τροφή από το περιβάλλον. Αντί γι’ αυτό, κάποια ποσότητα τροφής απλώς ανταλλάσσεται μεταξύ των μελών-του. Αυτό μπορεί μεν να είναι ευεργετικό για κάποια μέλη του είδους Κ (αυτά που κάνουν την κλοπή), αλλά είναι καταστροφικό για το είδος Κ σαν ολότητα. Κατ’ αναλογία, υποθέστε οτι το σώμα-σας αντιστοιχεί στο είδος Κ σαν ολότητα, και οτι τα κύτταρα του σώματός σας αντιστοιχούν στα μεμονωμένα άτομα του είδους Κ. Κάποια από τα κύτταρα αυτά, συγκεκριμένα των πνευμόνων-σας, είναι επιφορτισμένα με το να παίρνουν οξυγόνο από τον αέρα (που αντιστοιχεί στην “τροφή από το περιβάλλον”) και να το αποδίδουν στην κυκλοφορία του αίματός σας. Αν όλα τα πνευμονικά-σας κύτταρα κάνουν αυτή τη δουλειά όπως είναι αναμενόμενο, πολύ ωραία. Αν όμως κάποια απ’ αυτά, αντί να παίρνουν οξυγόνο από τον αέρα, επιτίθενται σε γειτονικά-τους κύτταρα και παίρνουν μόρια οξυγόνου απ’ τους γείτονές τους, η αναπνοή σας θ’ αρχίσει να χωλαίνει. Τα μεν πνευμονικά-σας κύτταρα-κλέφτες θα ευδοκιμήσουν βρίσκοντας πληθώρα μορίων οξυγόνου, ο δε οργανισμός-σας στο σύνολό του θ’ αρχίσει να ασθμαίνει, μη λαμβάνοντας αρκετό οξυγόνο από το περιβάλλον. Τελικά, αν όλα τα πνευμονικά-σας κύτταρα αρχίσουν να επιδίδονται στο σπορ της κλεψιάς και να παίρνουν οξυγόνο μόνο από τους γείτονές τους, σύντομα θα πεθάνετε από ασφυξία. Είναι σωστή η παραπάνω σκέψη; Οι θεωρίες και τα πειράματα σκέψης όπως το παραπάνω ανήκουν στη σφαίρα της φιλοσοφίας. Εγώ δεν είμαι φιλόσοφος. Εμένα μ’ αρέσει να υλοποιώ συστήματα, συνήθως με χρήση υπολογιστή, προγραμματίζοντάς τα. Όταν έχω μπροστά-μου ένα ερώτημα και μια θεωρία όπως η παραπάνω, αμέσως αυτό που μου έρχεται στο μυαλό είναι να γράψω ένα πρόγραμμα υπολογιστή που να προσομοιώνει το σύστημα ακριβώς όπως το φαντάστηκα, ώστε να ξεκινήσω το πρόγραμμα, να το βάλω να τρέξει, και να διαπιστώσω ποιο είναι το αποτέλεσμα. Αν ήμουν μαθηματικός θα έγραφα μια σειρά από “αξιώματα” του συστήματός μου (“υπάρχουν δύο είδη ζώων”, “κάθε ζώο ζει για χρονικό διάστημα x”, και ούτω καθεξής), και μετά θα προσπαθούσα ν’ αποδείξω οτι η μια από τις προτάσεις “το είδος Κ σαν ολότητα εξαφανίζεται”, ή “το είδος Κ σαν ολότητα ευδοκιμεί επ’ άπειρον”, έπεται σαν θεώρημα. Όμως όχι μόνο δεν είμαι μαθηματικός, αλλά υποπτεύομαι οτι στην πραγματικότητα οι μαθηματικοί θα δυσκολεύονταν ν’ αποδείξουν τέτοιες προτάσεις. Αυτό που μόλις περιέγραψα ονομάζεται “χαοτικό σύστημα” στη θεωρία υπολογισιμότητας, και συνήθως ο μόνος τρόπος να εξεταστούν τέτοια συστήματα είναι με το να τα υλοποιήσουμε στον υπολογιστή και να τ’ αφήσουμε να δουλέψουν, παρατηρώντας την πρόοδο και το αποτέλεσμά τους.(*) Άρα λοιπόν: Ας υλοποιήσουμε ένα τέτοιο σύστημα σε πρόγραμμα για να δούμε ποιο είναι το αποτέλεσμα. Ιδού το πρόγραμμα:
Αυτό που βλέπουμε παραπάνω είναι ο χώρος (“περιβάλλον”, μαύρο ορθογώνιο) όπου τα ζώα-μας ζουν τη ζωή-τους. Ο χώρος είναι γεμάτος με μονάδες τροφής (“φυτά”, τα πράσινα κυκλάκια). Περιλαμβάνονται επίσης μερικά ζώα του είδους Κ (κόκκινα), και ένας ίσος αριθμός ζώων του είδους Η (κίτρινα). Έτσι όπως φαίνεται παραπάνω, το περιβάλλον έχει 1500 μονάδες τροφής, 50 ζώα Κ, και 50 ζώα Η. Τώρα πατήστε το κουμπί που ξεκινάει το πρόγραμμα (πράσινο τρίγωνο). Θα διαπιστώσετε οτι τα κόκκινα και κίτρινα ζωάκια (τα Κ και τα Η) τίθενται σε κίνηση. Καθώς κινούνται τυχαία, βρίσκουν στο δρόμο-τους μονάδες τροφής, φυτά δηλαδή, τα οποία συλλέγουν κ’ έτσι γίνονται παχύτερα. Αφού συλλέξουν αρκετή τροφή (αν το καταφέρουν), μπορεί να γεννήσουν άλλα άτομα του είδους-τους (έναν απόγονο ανά τοκετό). Μετά από λίγο χρόνο, το ζωάκι πεθαίνει. Μία “μονάδα χρόνου” ονομάζεται “εποχή” σε τέτοια συστήματα, και κάθε ζώο κάνει ένα τυχαίο βήμα στο χώρο ανά εποχή. Μπορείτε να δείτε τον αριθμό των εποχών που ήδη πέρασαν στην κάτω-δεξιά γωνία, στην γκρίζα “ταινία κατάστασης” του συστήματος. Στην ίδια ταινία κατάστασης θα δείτε τους τρέχοντες αριθμούς των ζώων του είδους Κ (“Κλέφτες”), και των ζώων του είδους Η (“Ηθικοί”). Η παρατήρηση του πώς μεταβάλλονται αυτοί οι αριθμοί με την πάροδο του χρόνου αποτελεί την ουσία της εκτέλεσης αυτής της προσομοίωσης. Πατώντας 2-3 φορές ακόμα το κουμπί που ξεκινάει το πρόγραμμα (ενώ το πρόγραμμα τρέχει) αυξάνετε την ταχύτητα της προσομοίωσης. Αφού εξοικειωθείτε κάπως με το τί συμβαίνει, αυξήστε λίγο την ταχύτητα, και μετά ακόμη περισσότερο, μέχρις ότου τα όσα συμβαίνουν στην κυρίως περιοχή (στο “χώρο”) να γίνονται πιο γρήγορα απ’ όσο μπορείτε να τα παρακολουθήσετε, οπότε τότε επικεντρωθείτε στο πώς αλλάζουν οι αριθμοί των Κ και των Η στην ταινία κατάστασης. Με τις δοσμένες τιμές των παραμέτρων, τα ζώα του είδους Κ θα εξαφανιστούν κάποια εποχή μεταξύ 50.000 και 70.000 (αυτοί οι αριθμοί δεν είναι απόλυτοι, απλώς προσεγγιστικοί), ενώ ο αριθμός των ζώων του είδους Η θα “παίζει” πλέον γύρω στα 100 άτομα. Όσες φορές κι αν έτρεξα αυτή την προσομοίωση, πάντοτε παρατήρησα το ίδιο αποτέλεσμα: το είδος Κ φθίνει, και κάποια στιγμή εξαφανίζεται, τελεία και παύλα. Μπορείτε να επαναλάβετε την εκτέλεση της προσομοίωσης πατώντας το 4ο κουμπί (με τα δύο μωβ τριγωνάκια) που βάζει το πρόγραμμα στην αρχική-του κατάσταση, και εκτελώντας το πρόγραμμα και πάλι (με το κουμπί που το ξεκινάει, όπως και πριν). Θα ήθελα ν’ απαριθμήσω τώρα ακριβώς τις παραμέτρους αυτού του συστήματος, γιατί αντιστοιχούν στα “αξιώματα” (τις αρχικές παραδοχές) μιας αξιωματικής θεωρίας. Οι ακριβείς τιμές των παραμέτρων θα βοηθήσουν επίσης τον αναγνώστη ν’ αποφασίσει το αν φαίνεται λογικά στημένο το σύστημα ή όχι.
Ο αναγνώστης θα πρόσεξε οτι υπάρχουν μπόλικες παράμετροι στην παραπάνω περιγραφή (δηλ. όλοι εκείνοι οι αριθμοί, οι συγκεκριμένες τιμές). Μερικές απ’ αυτές τις παραμέτρους παίζουν ουσιαστικό ρόλο για τη βιωσιμότητα των δύο πληθυσμών. Έτσι, αν μειώσουμε λίγο την πιθανότητα 0,95 ενός ζώου (είτε εργάτη είτε κλέφτη) να μετατραπεί σε μονάδα τροφής μετά το θάνατό του, τότε δεν επιστρέφονται αρκετές μονάδες τροφής στο περιβάλλον κατά τους θανάτους των ζώων, και οι πληθυσμοί αργοπεθαίνουν από ασιτία (ανεξαρτήτως του είδους-τους)· ενώ αντίθετα, αν αυτή η πιθανότητα αυξηθεί λιγάκι, τότε δημιουργούνται πάρα πολλές μονάδες τροφής με την πάροδο του χρόνου, και οι πληθυσμοί των ζώων αυξάνονται δίχως όριο. Όμως σημειώστε οτι τέτοιες αλλαγές επηρρεάζουν όλα τα ζώα, σε όποιο είδος και ν’ ανήκουν, άρα δεν έχουν σημασία για το θέμα που μας απασχολεί. Η παρατήρηση που έχει σημασία είναι η ακόλουθη:
Ας δούμε λίγο πιο προσεκτικά την υπόθεση πως όλα τα άλλα χαρακτηριστικά (του είδους Κ) είναι πανομοιότυπα μ’ εκείνα του συναγωνιζόμενου είδους (του Η). Στον πραγματικό κόσμο κλοπές διαφόρων μορφών (συμπεριλαμβανομένων και ακραίων, όπως ο καννιβαλισμός) παρατηρούνται μεταξύ πολλών ειδών, περιλαμβανομένων και των ανθρώπων. Αυτό συμβαίνει γιατί στην πραγματικότητα δεν είναι όλα τα άλλα χαρακτηριστικά των συναγωνιζομένων ειδών πανομοιότυπα. Για παράδειγμα, προφανώς, όταν λείπει ο συναγωνισμός με άλλο είδος, δεν υπάρχει λόγος για να αποβαίνει η κλοπή μοιραία για το είδος, δεδομένου οτι η κλοπή δεν είναι ο μοναδικός τρόπος πρόσληψης τροφής. Είτε, αν μεν ο συναγωνισμός υπάρχει, αλλά το είδος Κ έχει κάποιο άλλο πλεονέκτημα σε σύγκριση με το είδος Η, για άσχετους λόγους (π.χ. αναπτύσσει ανθεκτικότητα στη ζέστη, την οποία δεν αναπτύσσει το είδος Η), τότε και πάλι το μειονέκτημα της κλοπής (μειονέκτημα για το είδος, εννοώ), μπορεί ν’ αντισταθμιστεί. Γι’ αυτούς τους λόγους, η κλοπή, ή μάλλον αυτό που θα ονομάζαμε “έγκλημα” πιο γενικά, ασφαλώς και παρατηρείται στο βιολογικό κόσμο. Αλλ’ αυτό που δείχνει η παραπάνω προσομοίωση είναι οτι η κλοπή, ή το έγκλημα, είναι μειονέκτημα για το είδος στην ολότητά του, ιδίως μάλιστα αν γίνει ο μοναδικός τρόπος πρόσληψης τροφής. Και αν κάτι είναι μειονέκτημα για ένα είδος στην ολότητά του, τότε είναι μειονέκτημα μακροπρόθεσμα και για τα άτομα που αποτελούν το είδος, ή μάλλον για τους απογόνους των ατόμων αυτών (τα γονίδιά τους, θα λέγαμε σε σύγχρονη ορολογία). Διότι αν το είδος εξαφανιστεί, τί σημασία έχει αν τα άτομά του χαίρουν βραχυπρόθεσμης ευημερίας μέσω των εγκλημάτων-τους; Σε βάθος χρόνου, όταν το είδος εξαφανιστεί, τα οποιαδήποτε προσωρινά προνόμια των ατόμων-του θα πεταχτούν στον κάλαθο της παλαιοντολογίας. Αυτή την ιδέα, όσο προφανής και υποστηριζόμενη από τις ενδείξεις κι αν είναι, οι περισσότεροι βιολόγοι δυσκολεύονται να τη δεχτούν. Ο λόγος είναι οτι βλέπουν πως από την ιδέα αυτή λείπει η εξέλιξη. Βλέπουν οτι συγκεκριμένες εξελικτικές αρχές δεν πληρούνται στο επίπεδο του είδους. Συγκεκριμένα, τα είδη στην ολότητά τους κανονικά δεν γεννούν απογόνους μέσω τυχαίων μεταλλαγών, μόνο τα άτομα κάνουν κάτι τέτοιο. (Αν ένα είδος εξελιχθεί σε κάποιο είδος-απόγονο, το τελευταίο δεν διαφέρει από το γονέα-του μέσω τυχαίων μεταλλαγών, αλλά προσαρμόζεται στις νέες περιβαλλοντικές συνθήκες.) Οπότε αυτό που συμβαίνει σε επίπεδο ειδών είναι ένα περίεργο είδος “εξέλιξης”: είναι μάλλον “αλλαγή υπαγορευόμενη από περιβαλλοντικές προσαρμογές”, όχι η οικεία-μας Δαρβινική εξέλιξη. Κάποιοι βιολόγοι(*) (πολλοί, υποθέτω), μπορεί να έχουν δυσκολία να δεχτούν μια ιδέα που δεν έπεται από τον πιο βασικό νόμο της βιολογίας, δηλ. τη Δαρβινική εξέλιξη, οπότε αντιδρούν στην πρόταση οτι μπορεί να υπάρχουν αρχές σε επίπεδο ειδών που παίρνουν προτεραιότητα έναντι των αρχών της εξέλιξης, καθώς οι τελευταίες δουλεύουν στα χαμηλότερα επίπεδα των ατόμων και των γονιδίων. Εντούτοις, το οτι κάποια αρχή δεν μπορεί να τοποθετηθεί εύκολα κάτω από την ομπρέλλα μιας άλλης, προτιμούμενης αρχής, δεν θα έπρεπε να αποτελεί λόγο απόρριψής της. Η αρχή του συναγωνισμού στο επίπεδο των ειδών καταδεικνύεται τόσο μέσω μαθηματικών (με προσομοιώσεις όπως αυτή παραπάνω, γιατί προσομοιώσεις που δεν εξαρτώνται από εξωτερικά δεδομένα αποτελούν καθαρά τυπικά συστήματα, που είναι παρόμοια με μαθηματικές αποδείξεις), όσο και μέσω της βιολογίας,(*) παρατηρώντας τις ενδείξεις που μας δίνουν τα απολιθώματα. Βεβαίως θα μπορούσε κανείς να απορρίψει την ιδέα οτι αυτή η προσομοίωση δείχνει οτιδήποτε το ενδιαφέρον, υποδεικνύοντας την πληθώρα των αστάθμητων παραγόντων που υφίστανται στην πραγματικότητα, και τους οποίους αγνοεί η προσομοίωση. Σύμφωνοι, μια προσομοίωση υποθέτει από τη φύση-της έναν ιδεατό κόσμο, οπότε αγνοεί ένα μεγάλο αριθμό παραγόντων (αλλιώς δεν θα ’ταν προσομοίωση, αλλά η πραγματικότητα). Είναι απαραίτητο να έχει κανείς δύο ικανότητες προκειμένου να εκτιμήσει σωστά τη σημασία των παραπάνω: πρώτο, να μπορεί να απομονώσει τους σχετικούς από τους άσχετους παράγοντες· και δεύτερο, να κάνει μια ψυχρή και ορθολογιστική εκτίμηση των κινήτρων που τον ωθούν να εγείρει μια αντίρρηση: είναι το κίνητρο πραγματικά η υποψία ενός λάθους, ή μήπως είναι η ανάγκη να βρεθεί κάποιο λάθος, επειδή η ορθότητα του επιχειρήματος απειλεί το οικοδόμημα της πίστης; Δεν υπάρχει τίποτα το κακό στο να θέλει κανείς να βρει ένα λάθος, αρκεί να μην τυφλωθεί από αυτή-του τη θέληση και εκπαραθυρώσει την αντικειμενικότητά του. Δεδομένου όμως οτι ο αναγνώστης έχει όντως κατά νου τα παραπάνω, θα ενδιαφερόμουν πολύ να μάθω ποια είναι τα πιθανά λάθη της παραπάνω προσομοίωσης.
«Μα μισό λεπτό!» θα μπορούσε ν’ αντιτάξει η προαναφερθείσα ψυχολόγος. «Εδώ ακριβώς είναι το πρόβλημα: η ανθρώπινη ηθική δεν περιλαμβάνει μόνο τις κλοπές και τους φόνους. Είναι τόσο περίπλοκη! Από πού προήλθε όλη αυτή η πολυπλοκότητα, εφόσον παραδέχεσαι οτι είναι ανύπαρκτη μεταξύ των ζώων;» Η απάντησή μου στο προηγούμενο υποτιθέμενο ερώτημα είναι οτι το κάθε βιολογικό είδος ακολουθεί ένα σύνολο ηθικών κανόνων, η πολυπλοκότητα του οποίου είναι ανάλογη της νοητικής και κοινωνικής πολυπλοκότητας του είδους αυτού. Για παράδειγμα, τα δέντρα στερούνται νοητικών ικανοτήτων, άρα η ηθική είναι άσχετη με την περίπτωσή τους. Οι σκίουροι έχουν μια υποτυπώδη νοημοσύνη, και πολύ χαλαρές κοινωνικές σχέσεις μεταξύ-τους, άρα οι ηθικοί-τους κανόνες περιορίζονται στον πολύ βασικό πυρήνα που περιγράφηκε στην παραπάνω προσομοίωση: «Μην προσπαθείς να βρεις την τροφή-σου αποκλειστικά κλέβοντας από το γείτονα σκίουρο, μην κάνεις κακό στο γείτονά σου», και πιθανώς μερικούς ακόμα τους οποίους δεν γνωρίζω γιατί δεν είμαι ζωολόγος που μελετά σκίουρους. Η “πρόβλεψή μου” (τη λέω πρόβλεψη μόνο και μόνο επειδή δεν γνωρίζω) είναι οτι οι κάστορες, παρόλο που έχουν εγκέφαλο περίπου του ίδιου μεγέθους με τους σκίουρους, πρέπει ν’ ακολουθούν ελαφρώς πιο περίπλοκους ηθικούς κανόνες επειδή σχηματίζουν μεγάλες κοινωνίες, επομένως γίνονται δέκτες πολύ περισσότερων κοινωνικών ανταλλαγών από τους σκίουρους. Οι λύκοι, που επίσης έχουν περίπλοκη κοινωνική οργάνωση, έχουν μεγαλύτερο εγκέφαλο και πιο πολύπλοκη νοημοσύνη από τους κάστορες, άρα πρέπει να είναι σε θέση ν’ ακολουθούν ακόμα πιο περίπλοκους ηθικούς κανόνες. (Και πάλι, δεν γνωρίζω τα παραπάνω, τα “προβλέπω” μόνο λόγω άγνοιας.) Ίσως τα ζώα με το πιο πολύπλοκο σύνολο ηθικών κανόνων, εκτός από τους ανθρώπους, να είναι οι γορίλλες και οι χιμπαντζήδες, που έχουν μεγάλους εγκεφάλους (για ζώα) και ζουν κοινωνικά περίπλοκο βίο, σχηματίζοντας οικογένειες, κάστες, φυλές, κλπ. Εμείς οι άνθρωποι βρισκόμαστε απλώς στην κορυφή αυτής της πυραμίδας, έχοντας αναμφίβολα την πιο πολύπλοκη νοημοσύνη, και όντας κατ’ εξοχήν κοινωνικό είδος. Η πολυπλοκότητα του νου-μας και της κοινωνικότητάς μας αντικατοπτρίζεται στην πολυπλοκότητα των ηθικών κανόνων-μας. Βάζουμε λοιπόν κάτω από την ομπρέλλα της ηθικής-μας θέματα όπως η ευθανασία ή η πορνεία, και — χάρη στην πολυπραγμοσύνη της Καθολικής Εκκλησίας — τη χρήση των προφυλακτικών για την αποφυγή της εξάπλωσης επιδημίας του AIDS.(*) Φυσικά, για να έχει καν τη δυνατότητα να θεωρήσει τέτοια θέματα ένα ζώο, πρέπει να έχει νου τουλάχιστον ίσο με τον ανθρώπινο σε πολυπλοκότητα, και προς το παρόν είμαστε το μόνο τέτοιο είδος ζώου στη Γη. Για να συνοψίσω:
Αλλά είναι σωστή η πρόταση 1 παραπάνω; Ακόμα κι αυτή η πρόταση έχει αμφισβητηθεί, κυρίως από φιλοσόφους. Έχουν προτείνει οτι η ανθρώπινη φύση είναι στην πραγματικότητα η φύση του ζώου, που υποτίθεται οτι στερείται ηθικής, ενώ αυτό που αντιλαμβανόμαστε σαν ανθρώπινη ηθική είναι μόνο ένα περίβλημα, ένας μανδύας από δέρας προβάτου που τον ντυνόμαστε για να καλύψουμε το λύκο που κρύβουμε μέσα-μας. Ο Frans de Waal την ονομάζει αυτή “θεωρία του περιβλήματος” της ανθρώπινης ηθικής,[1] και παραθέτει μεγάλο αριθμό ενδείξεων εναντίον-της. Για παράδειγμα:
Τελικά, ενώ κάποιοι φιλόσοφοι και άλλοι που δεν έχουν άμεση επαφή με τα ζώα υποθέτουν οτι τα ζώα είναι από τη φύση-τους ανήθικα (σκέτα κτήνη(*) όπως η κυριολεκτική και η μεταφορική έννοια αυτής της λέξης υποδηλώνει), οι επιστήμονες που δουλεύουν με τα ζώα και συλλέγουν ενδείξεις παρατηρούν οτι υπάρχει ένας πυρήνας ζωικής ηθικής, ο οποίος βρίσκεται σε αναλογία με τη νοητική και κοινωνική πολυπλοκότητα του ζωικού είδους. Αλλά η ανθρώπινη ηθική δεν μπορεί να στηρίζεται μόνο σε βιολογικό υπόβαθρο και σε τίποτ’ άλλο. Θα πρέπει να έχει και μια νοητική διάσταση, γιατί το είδος-μας δεν έχει αλλάξει ουσιαστικά από βιολογική άποψη (πρόκειται για το ίδιο είδος στο κάτω-κάτω, το Άνθρωπος ο σοφός, που έχει ένα συγκεκριμένο όγκο εγκεφάλου εδώ και τουλάχιστον 150.000 χρόνια), ενώ οι ηθικές-μας αξίες συνεχίζουν να εξελίσσονται και να πλουτίζονται μέχρι σήμερα. Σαν παράδειγμα, το δουλεμπόριο το θεωρούσαν κάτι το φυσιολογικό μόλις δύο αιώνες πριν, και η ρατσιστική σκέψη ήταν κοινότατη ακόμα και μεταξύ διανοουμένων λιγότερο από 100 χρόνια πριν. (Περισσότερα πάνω σ’ αυτό παρακάτω.) Η διαφορά με το σήμερα είναι οτι αν και ο ρατσισμός και ακόμα και το δουλεμπόριο υπάρχουν, θεωρούνται πληγές, και κανείς λογικά σκεπτόμενος διανοούμενος δεν θα τα αποδεχόταν σήμερα σαν φυσιολογικά. Τα ηθικά-μας στάνταρ συνεχώς εξελίσσονται. 2.1.1 Η Αγία Γραφή ως οδηγός για την Ηθική
Το γεγονός οτι τα ηθικά-μας στάνταρ συνεχώς εξελίσσονται, κανονικά θα έπρεπε να δράσει σαν “ξυπνητήρι” για τους θρησκευόμενους ανθρώπους, ειδοποιώντας-τους οτι η ηθική-μας δεν είναι δυνατό να βασίζεται στη θρησκεία, αφού τα ιερά βιβλία όλων των μεγάλων θρησκειών γράφτηκαν περισσότερο από χίλια χρόνια πριν. Και όμως, αυτό ακριβώς πιστεύουν οι θρήσκοι. Οι Χριστιανοί, για παράδειγμα — σαν την ψυχολόγο και τον κατηχητή σύζυγό της — πιστεύουν οτι η ηθική-τους εκπορεύεται από το Θεό, και καταγράφεται στη Βίβλο. Είναι σχεδόν αδύνατο να τους πείσει κανείς οτι δεν θα μπορούσαν να κάνουν περισσότερο λάθος, γιατί αρνούνται να διαβάσουν τη Βίβλο-τους. Η γνώση-της που έχουν είναι είτε προφορική (αυτά που έχουν ακούσει από άλλους), είτε αποσπασματική, δηλαδή το αποτέλεσμα “απανθίσματος”: διαβάζουν μόνο αυτά που τους αρέσει να διαβάζουν. Αν μπορούσαν να διαβάσουν όμως όλο το βιβλίο, θα διαπίστωναν οτι το λεγόμενο “βιβλίο του Καλού” αποτελεί μια από τις πιο απαίσιες συνταγές για ηθικά στάνταρ, γιατί μαζί με τα οικεία-τους “άνθη” περιλαμβάνει και τα παρακάτω “σκόρδα”:
Πώς σας φαίνονται τα
παραπάνω σαν “ανθολογία”; Ή μήπως
μοιάζουν περισσότερο με “σκορδολογία”;
Δεν ξέρω, ίσως μοιάζουν κ’ έτσι,
αλλά οι πιστοί θα ήταν καλό να το
χωνέψουν πως υπάρχει πληθώρα από
τέτοια βρωμερά “σκόρδα” (ούτε που
διανοήθηκα να τ’ απαριθμήσω όλα)
στο βιβλίο που κραδαίνουν με
περηφάνεια, και διατείνονται οτι
αποτελεί την πηγή της ηθικής-τους.
Αν η ηθική που ακολουθούν στην
καθημερινή ζωή-τους προερχόταν απ’
αυτό το βρομερό βόρβορο των
ανήθικων ιστοριών και εντολών,
σήμερα θα εξέτιαν μεγάλες ποινές
πίσω απ’ τα σίδερα της φυλακής.
Οι πιο πολλοί Χριστιανοί πιστεύουν οτι ο Θεός είναι η πηγή της ηθικής-τους. Ταυτόχρονα, κάποιοι Χριστιανοί (η πλειοψηφία νομίζω) πιστεύουν οτι ο Θεός είναι ο πραγματικός συγγραφέας της Βίβλου (δηλαδή οτι ο Θεός ενέπνευσε τους συγγραφείς-της, οι οποίοι την έγραψαν με θεία καθοδήγηση). Αλλά αν αυτά ισχύουν, τότε πρέπει να εξάγουμε ένα απ’ τα ακόλουθα δύο απίστευτα συμπεράσματα:
Εφόσον καμιά από τις παραπάνω δύο εναλλακτικές υποθέσεις δεν ακούγεται πιθανή, το μυστήριο παραμένει αν θεωρήσουμε οτι η ηθική-μας έχει προέλευση το Θεό. Όμως το μυστήριο εξαφανίζεται αν αποφύγουμε αυτό το λάθος, θεωρήσουμε οτι η ηθική-μας έχει βιολογική προέλευση, και παρατηρήσουμε οτι η ανθρώπινη ηθική εξελίχθηκε συν τω χρόνω, και συνεχίζει να εξελίσσεται. Μπορούμε τότε να συμπεράνουμε οτι οι συγγραφείς της Αγίας Γραφής απλά αποτύπωσαν την ηθική των καιρών-τους στο βιβλίο-τους. 2.1.2 Τα ιερά Ισλαμικά κείμενα ως οδηγός για την ΗθικήΒελτιώθηκε καθόλου η παγκόσμια ηθική αργότερα, αρκετούς αιώνες μετά τη συγγραφή της Βίβλου; Μα η “παγκόσμια ηθική” δεν είναι έννοια με μια και μοναδική τιμή· δεν μπορούμε να τη μετρήσουμε, ας πούμε κατά τον 3° αι. π.Χ., και να βρούμε πως έχει την τιμή 0,2, και μετά να τη μετρήσουμε χίλια χρόνια αργότερα και να τη βρούμε να έχει ανεβεί στο 0,5! Διαφορετικά μέρη του κόσμου υιοθετούσαν διαφορετικά ηθικά σταθμά διαμέσου των αιώνων. Έτσι, μετακινούμενοι προς τα εμπρός, στον 7° αι. μ.Χ., και πάλι μπορούμε να βρούμε παραδείγματα βάρβαρης, ειδεχθούς, ακόμα και απάνθρωπης ηθικής στον κόσμο των μονοθεϊστικών θρησκειών. Συγκεκριμένα, μαθαίνουμε για την ηθική του αρχαίου Ισλάμ διαβάζοντας τα κείμενα που θεωρούνται ιερά στον Ισλαμικό κόσμο. Αυτά περιλαμβάνουν το Κοράνι, τις ιερές Χαντίθ (διηγήσεις) των Σαχί Μπουχαρί και Σαχί Μουσλίμ, και τη Σιράτ Ρασούλ Αλλάχ (βίος του Αγγελιοφόρου του Αλλάχ) των Μουχάμαντ ιμπν Ισχάκ, και αλ-Ταμπαρί. Αυτά τα κείμενα μας δίνουν μια ιδέα για το τί θεωρείτο φυσιολογικό, ή κοινωνικά αποδεκτό, τον καιρό των αρχαίων Μουσουλμάνων (όλα εκτός του Κορανίου, γιατί το Κοράνι υποτίθεται πως περιγράφει αυτά που υπαγόρευσε ο ίδιος ο Αλλάχ στο Μωάμεθ, οπότε δεν πρόκειται για αφήγηση ιστορικών γεγονότων). Και αυτά που μαθαίνουμε από εκείνα τα κείμενα σοκάρουν το σύγχρονο αναγνώστη. Συγκεκριμένα, μαθαίνουμε οτι στην κοινωνία του Μωάμεθ θεωρείτο φυσιολογικό να σκοτώσεις αυτόν που διατύπωσε κριτική άποψη εναντίον-σου! Υπάρχουν τουλάχιστον τρεις περιστάσεις κατά τις οποίες ο ίδιος ο Μωάμεθ έπραξε έτσι ώστε οι επικριτές-του να δολοφονηθούν (δηλ. είτε διέταξε απευθείας το φόνο, είτε παρακίνησε τους πιστούς-του Μουσουλμάνους να δολοφονήσουν τους επικριτές-του) επειδή είπαν ή έγραψαν κάποια πράγματα εναντίον-του: (Προσοχή: τα παραδείγματα που ακολουθούν περιέχουν εδάφια από τα Ισλαμικά κείμενα, τα οποία περιγράφουν αγριότητες με ειδεχθείς λεπτομέρειες· αν ο αναγνώστης αισθάνεται οτι μπορεί να επηρρεαστεί ψυχολογικά από τέτοια αναγνώσματα, παρακαλείται θερμά να παρακάμψει τα τρία παραδείγματα που ακολουθούν.)
Τα παραπάνω αποτελούν απάνθισμα ενός μεγαλύτερου συνόλου, όχι απλώς κάποια μεμονωμένα περιστατικά κατά τα οποία ο Μωάμεθ κατέπνιξε την κριτική εναντίον-του μέσω φόνων. Κι άλλες αγριότητες και θηριωδίες περιγράφονται στα ιερά Ισλαμικά κείμενα, όπως ο κτηνώδης βασανισμός και η τελική θανάτωση — υπό τις διαταγές του Μωάμεθ — κάποιων που έκλεψαν καμήλες (Μπουχαρί:Τ4Β52Α261), ο βασανισμός και αποκεφαλισμός άλλων αντιπάλων του Μωάμεθ (Ταμπαρί 8:122· ιμπν Ισχάκ:515), και άλλα. Έχω γράψει εκτενέστερα γι’ αυτά σε άλλη σελίδα, οπότε προτιμώ να αποφύγω την επανάληψη στο παρόν. Αλλά ακόμη και σήμερα, οι Ισλαμιστές αρχηγοί ακολουθούν τα χνάρια του ιδρυτή της θρησκείας-τους: το 1989, ο ανώτατος θρησκευτικός ηγέτης του Ιράν, Αγιατολλάχ Ρουχολλάχ Χομεϊνί, εξέδωσε ένα φετβά διατάσσοντας τη δολοφονία του Σαλμάν Ρούσντι, ενός Ινδού μετανάστη που ζούσε στην Αγγλία, επειδή ο Ρούσντι είχε γράψει μια νουβέλα (το «Οι Σατανικοί Στίχοι») που σύμφωνα με τους Μουσουλμάνους προσέβαλλε το Ισλάμ και το Μωάμεθ. Πιο πρόσφατα, μια κατάσταση που θύμιζε πολύ την περίπτωση του Ρούσντι εμφανίστηκε κατά το τέλος του 2005, κ’ έγινε γνωστή σαν η“Διαμάχη για τις γελοιογραφίες του Μωάμεθ”, όταν γελοιογράφοι απεικόνισαν το Μωάμεθ σε μια Δανική εφημερίδα, πράξη που θεωρείται βλασφημία στο Ισλάμ. Πάνω από 100 άνθρωποι πέθαναν σε διαδηλώσεις που ξέσπασαν στο Μουσουλμανικό κόσμο, και κάποιοι υψηλά ιστάμενοι Μουσουλμάνοι εξέδωσαν απειλές θανάτωσης εναντίων εκδοτών εφημερίδων και των ίδιων των γελοιογράφων. Αυτό το επεισόδιο το έχω σατιρίσει αρκούντως σ’ αυτή τη σελίδα. Παίρνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, βλέπουμε να αναδύεται μια γενικότερη εικόνα:
Ενδιαφέρον είναι το οτι υπάρχει ένα εδάφιο στο Κοράνι που σχεδόν υποστηρίζει τον παραπάνω κανόνα άμεσα: «Δώσε μάχη για το σκοπό του Αλλάχ με κείνους που μάχονται εναντίον σου, αλλά μην υπερβαίνεις τα όρια, ασφαλώς ο Αλλάχ δεν αγαπά εκείνους που υπερβαίνουν τα όρια» (Κοράνι 2:190) Αλλά το αμέσως επόμενο εδάφιο αντιφάσκει με το προηγούμενο, συνεχίζοντας ως εξής: «Και σκότωσέ τους όπου τους βρεις, και διώξ’-τους από κει που σε έδιωξαν, [γιατί] ο διωγμός είναι χειρότερος απ’ το φόνο. Αλλά αν σταματήσουν, ο Αλλάχ συγχωρεί, είναι φιλεύσπλαχνος.» (Κοράνι 2:191–2:192).(*) Θα μπορούσε η ηθική των Μουσουλμάνων να προέρχεται από τον Αλλάχ; Σημειώστε μια φράση παραπάνω, που ειπώθηκε από το Μωάμεθ προς τον αποκεφαλισμένο “εχθρό” που τον περιγελούσε: «ο Αλλάχ σε σκότωσε». Ή ο Μωάμεθ είχε δίκιο, ή έκανε λάθος. Αν ο Μωάμεθ είχε δίκιο, τότε ο Αλλάχ δολοφονεί ανθρώπους, αποκεφαλίζοντάς τους! Αν ο Μωάμεθ έκανε λάθος και αυτός ο φόνος δεν ήταν έργο του Αλλάχ, τότε διαπράχθηκε απ’ τον ίδιο το Μωάμεθ — ίσως όχι απ’ το χέρι-του, αλλά απ’ το χέρι ενός από τους άντρες-του, πράγμα που από ηθική άποψη δεν έχει καμία διαφορά. Σε οποιαδήποτε περίπτωση, ή ο Αλλάχ ή ο Μωάμεθ, διέπραξε φόνο. (Και να ’ταν αυτός ο μόνος!) Δεδομένων όλων των ενδείξεων που υπάρχουν στα ίδια-τους τα ιερά Ισλαμικά κείμενα, λογικά σκεπτόμενος, συμπεραίνω οτι οι Μουσουλμάνοι που πραγματικά πιστεύουν σήμερα στη θρησκεία-τους μπορούν ν’ ανήκουν σε μια από τις ακόλουθες τρεις κατηγορίες:
Πιστεύω οτι, για τη συντριπτική πλειοψηφία των σημερινών Μουσουλμάνων, η πρώτη από τις παραπάνω τρεις επιλογές ισχύει, δοσμένου του εύρους του αναλφαβητισμού στον Ισλαμικό κόσμο (πηγή). Οι περισσότεροι Μουσουλμάνοι είτε δεν διαβάζουν για τη θρησκεία-τους κ’ έχουν μόνο γνώση-της από την προφορική παράδοση, ή τους δίνονται να διαβάσουν συγκεκριμένα μόνο εδάφια από το Κοράνι που δεν είναι ηθικά κατακριτέα. (Υπάρχει πλήθος ηθικά κατακριτέων εδαφίων στο Κοράνι — μερικά μπορείτε να βρείτε στη σελίδα-μου που ανέφερα παραπάνω — αλλά οι Μουσουλμάνοι επιδίδονται στο ίδιο σπορ του “απανθίσματος” με το Κοράνι-τους στο οποίο επιδίδονται κ’ οι Χριστιανοί με τη Βίβλο-τους.)
2.1.3 Η Ηθική συνεχίζει να εξελίσσεταιΌχι μόνο έχουμε, με την τωρινή ηθική-μας, διανύσει μεγάλη απόσταση από την ηθική κατάπτωση της Βίβλου, ώστε να θεωρούμε θέματα όπως την παιδοκτονία, τη δουλεία, και τη μεταχείριση των γυναικών ως κτήματα των ανδρών (για να μη μιλήσουμε για τις θυσίες παιδιών) σαν “ιδιαζόντως ειδεχθή”, αλλά συνεχίζουμε να εξελίσσουμε τα ηθικά-μας στάνταρ αιώνα προς αιώνα, δεκαετία προς δεκαετία. Η ιδέα πως “όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι” (“all men are equal”) ρίζωσε στις συνειδήσεις μόνο μετά το Διαφωτισμό, στο 18ο αιώνα.(*)
Ένας άλλος διάσημος συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας, ο Βρετανός H. G. Wells (1866 – 1946) έγραψε το παρακάτω σε ένα ουτοπικό έργο-του,[22] το 1902:
Μάλιστα, αυτό γράφηκε το 1902. Δεν ακούγεται πιο πολύ σαν λογίδριο του Αδόλφου Χίτλερ, ή ενός από τους στενούς συνεργάτες-του, του Γκαίμπελς ίσως; Και όμως, “φιλοτεχνήθηκε” από τον H. G. Wells, ένα διανοούμενο (και υποτιθέμενο προοδευτικό!) της εποχής. Αν ο Wells μπορούσε να γράφει τέτοια πράγματα, υιοθετώντας την πιο απαράδεκτη και αποκρουστική μορφή Κοινωνικού Δαρβινισμού,(*) δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί κανείς, είναι καθόλου περίεργο που το Ολοκαύτωμα συνέβει τέσσερις μόνο δεκαετίες αργότερα στη Ναζιστική Γερμανία; Σήμερα βέβαια διαβάζουμε τέτοια κείμενα με φρίκη (και με ντροπή για τις σκέψεις που έκαναν συνάνθρωποί μας), αλλά τότε — μόνο έναν αιώνα πριν, υπόψη — η λέξη και η έννοια της “γενοκτονίας” δεν υπήρχε, ούτε είχε ακόμη “καεί” ο κόσμος με τις πληγές του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου. Και όμως, η ηθική-μας αντίληψη συνέχισε να αναπτύσσεται. Το δικαίωμα των γυναικών στην ψήφο καθιερώθηκε στις Η.Π.Α. μόλις το 1920 (με τη 19η Συνταγματική Τροποποίηση), και αυτή ήταν μεταξύ των πρώτων χωρών του κόσμου όπου οι γυναίκες μπορούσαν να ψηφίζουν (αν και όχι η καθαυτό πρώτη: οι γυναίκες είχαν ήδη κερδίσει αυτό το δικαίωμα κατά το τελος του 19ου αι. σε χώρες όπως η Βρετανία, η Αυστραλία, και η Ν. Ζηλανδία). Στους Αμερικανούς Αφρικανικής καταγωγής δεν δόθηκε αυτό το δικαίωμα σε όλες τις Πολιτείες μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’60 (με την Πράξη Δικαιώματος Ψήφου του 1965). Η ιδέα “ένας άνθρωπος, μία ψήφος” είναι πραγματικά πολύ πρόσφατη (και συχνά αναγράφεται στα αγγλικά απερίσκεπτα ως “ένας άνδρας, μία ψήφος” [“one man, one vote”]). Τί θα λέγαμε για τη σημερινή εποχή; Υπάρχουν μήπως κάποιες ηθικού περιεχομένου καταστάσεις για τις οποίες θα έπρεπε να αισθανόμαστε ντροπή, κάνοντας τους απογόνους-μας να γράψουν απαξιωτικά για μας, κατακρίνοντας τα ηθικά-μας στάνταρ; Ασφαλώς και υπάρχουν. Για παράδειγμα, συχνά μεταχειριζόμαστε τα ζώα με τρόπους που τα κάνουν να υποφέρουν υπέρμετρα. Διαβλέπω ένα “χρυσούν κανόνα” του μέλλοντος για τη μεταχείριση των ζώων που θα ακούγεται περίπου ως εξής:
Έτσι, μια μύγα δεν έχει κανέναν τρόπο ν’ αντιληφθεί οτιδήποτε σχετικά με τον εαυτό-της, γιατί η νόησή της δεν της επιτρέπει ένα τέτοιο κατόρθωμα — πρόκειται απλώς για μια περίπλοκη μηχανή που αντιδρά αυτόματα σε εξωτερικά ερεθίσματα. Ο μόνος λόγος για τον οποίο δεν βλάπτω τις μύγες — ή άλλα έμβια όντα εν γένει — είναι γιατί τις θεωρώ θαυμαστά παραδείγματα του τί είναι δυνατό να δημιουργήσει η εξέλιξη μέσω της φυσικής επιλογής στον πλανήτη-μας. Όμως η νόηση ενός χιμπαντζή είναι αρκετά πολύπλοκη ώστε να επιτρέπει στο ζώο να παριστάνει στο νου-του τον ίδιο-του τον εαυτό, το άμεσο μέλλον-του, την πιθανή δεινότητα του παρόντος-του, κλπ. — όχι με τόσο πολύπλοκο τρόπο όσο ένας άνθρωπος, αλλά απλούστερα. Τα πειράματα που βλάπτουν πιθήκους έχουν τώρα πια σχεδόν σταματήσει, αλλά δεν είμαστε ακόμη στο στάδιο όπου μπορεί να υπάρξει νομοθεσία για τα δικαιώματα των ζώων, και τιμωρία αυτών που δρουν παράνομα. Πολλοί επιστήμονες εξακολουθούν να πραγματοποιούν θανατηφόρα πειράματα σε μαϊμούδες και άλλα νοήμονα ζώα, κυρίως στις Η.Π.Α. — δυστυχώς, όπως έμαθα πρόσφατα, και στην Ελλάδα. Άλλες χώρες, όπως η Ιαπωνία και η Νορβηγία (καί οι δύο μεταξύ των χωρών με το υψηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα), συνεχίζουν ανερυθρίαστα την εξόντωση των φαλαινών. Οι Κινέζοι συνεισφέρουν στην εξαφάνιση του ρινόκερου, γιατί πιστεύουν στην ανόητη ιδέα οτι ένα αφέψημα που παράγεται από το κέρατο του ρινόκερου έχει ευεργετικά αποτελέσματα στην υγεία. Πολλοί Ασιατικοί πολιτισμοί εξακολουθούν να χρησιμοποιούν το ελεφαντόδοντο, βοηθώντας έτσι ν’ αναπτυχθεί το λαθραίο κυνήγι που αποδεκατίζει τους ελέφαντες στην Αφρική. Ο όρος “ζωική γενοκτονία” είναι ακόμη άγνωστος, ή και αδιανόητος: δεν έχουμε φτάσει εκεί ακόμα. Σε οποιαδήποτε περίπτωση, μια μέρα αυτά τα έθνη θα καταδικαστούν από την ιστορία, έτσι όπως θα την γράψουν οι απόγονοί μας. 2.2 Η εξέλιξη της τελετουργίας[Αυτή η υπο-ενότητα δεν είναι έτοιμη ακόμη.]
3. Ιδιότητες του θρησκευόμενου νου3.1 Ενδείκνυται η ορθολογική σκέψη για την κατανόηση της θρησκείας;Λίγες μέρες μετά τα Χριστούγεννα του 2007, κάποιος κύριος που έγραφε από τη Νότιο Αφρική μου έστειλε ένα γράμμα, στο οποίο παρουσίασε μια ιδέα που έχει ειπωθεί επανειλημένα από τους θρήσκους ανθρώπους (και δεν έχει γίνει δεκτή μετά βαΐων και κλάδων από τους άθρησκους): οτι η θρησκεία δεν μπορεί να γίνει κατανοητή με τη λογική και την επιστήμη γιατί απαιτεί πίστη, και η πίστη είναι το αντίθετο της ορθολογικής σκέψης. Όταν πιστεύεις κάτι, το πιστεύεις, δεν προσπαθείς να εξηγήσεις γιατί το πιστεύεις. Ιδού ένα σύντομο εδάφιο από το επιχείρημα του συνομιλητή-μου, με τα δικά-του λόγια:
Σημειώστε πως αν και ο συνομιλητής-μου μιλούσε έχοντας το Χριστιανισμό κατά νου, ακριβώς το ίδιο επιχείρημα θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν και οι Μουσουλμάνοι. Κ’ εκείνοι θα ισχυρίζονταν οτι ο Θεός (Αλλάχ) δεν μπορεί να προσεγγιστεί με τη λογική. Στο κάτω-κάτω, η έννοια της υποταγής στο Θεό χωρίς όρους είναι κυρίαρχη στο Ισλάμ. Επειδή ο Χριστιανισμός και το Ισλάμ συγκροτούν ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των σημερινών πιστών στον κόσμο, δεν θα εξειδικεύσω τη συζήτηση στο Χριστιανισμό, αλλά θα μιλήσω για τη “θρησκεία” γενικότερα, με την υποσημείωση οτι μπορεί να μην εφαρμόζει επακριβώς σε μερικές άλλες, δευτερεύουσας απήχησης θρησκείες. Άλλοι πιστοί έχουν προτείνει μια αναλογία που μπορεί να φανεί αρκετά διαφωτιστική. Σκεφτείτε ένα έργο τέχνης, λένε: έναν πίνακα ζωγραφικής, για παράδειγμα. Θα μπορούσατε ποτέ ν’ αντιληφθείτε την τέχνη στον πίνακα μόνο με χρήση της λογικής; Θα το βρίσκατε φυσικό να χρησιμοποιήσετε λογικούς κανόνες, όπως: «Αν η χροιά του κόκκινου χρώματος στην πάνω-δεξιά γωνία του μουσαμά είναι μεταξύ 128 και 184, τότε...»; Ή: «Αν ο λογάριθμος της φωτεινότητας ξεπερνάει την τετραγωνική ρίζα της χρωματικής πληρότητας στο σημείο [1054, 3582], τότε...»; Μα ελάτε τώρα, η τέχνη δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή από οποιοδήποτε τέτοιο σύνολο κανόνων. Πρέπει κανείς να τη νοιώσει. Παρόμοια, τη θρησκεία πρέπει να τη νοιώσει ο πιστός με την “καρδιά”.(*) Η θρησκεία δεν απαιτεί ούτε αναμένει κανενός είδους επεξήγηση από το μικροσκόπιο του διανοούμενου νου. Αυτό δεν μπορούν να το χωνέψουν καλά τα στομάχια κάποιων άθρησκων, οι οποίοι θέλουν να γίνεται χρήση ορθολογισμού πάντα. Έχουν κ’ οι άθρησκοι τα επιχειρήματά τους όμως. Ο φιλόσοφος Ronald de Sousa έχει περιγράψει τη φιλοσοφική θεολογία σαν «διανοητικό τέννις χωρίς φιλέ [διχτάκι]», μια ιδέα που την εξηγεί θαυμάσια ο D. C. Dennett στο ακόλουθο εδάφιο (ο Dennett απευθύνεται σ’ έναν υποτιθέμενο πιστό που ισχυρίζεται οτι η λογική δεν έχει θέση στη θρησκεία):[24]
Αντί να διαλογιστεί σχετικά με την πίστη, ο συνομιλητής-μου ισχυρίστηκε οτι κάτι τέτοιο δεν πρέπει να γίνεται, κι οτι αυτό στην πραγματικότητα είναι το λάθος που οι πιστοί συχνά διαπράττουν: εμπλέκονται σε διαλογική συζήτηση με τους άθρησκους, κ’ έτσι οι θρήσκοι έμμεσα συμφωνούν να παίξουν με τους κανόνες των άθρησκων, εφόσον το λογικό απαιτείται για να γίνει ακόμα κ’ η απλούστερη διανοητική συζήτηση — αλλιώς θα μπορούσε κανείς να προτείνει τα πιο γελοία πράγματα, όπως κατέδειξε ο Dennett. Οι πιστοί δεν θα ’πρεπε να επιχειρηματολογούν, ισχυρίστηκε ο συνομιλητής-μου, θα ’πρεπε απλώς να πιστεύουν. Και όμως, οι συνομιλητές σαν αυτόν προφανώς συνεχίζουν να διαβάζουν το παρόν κείμενο τουλάχιστον μέχρι εκείνο το σημείο που τους ώθησε να συντάξουν ένα μήνυμα και να μου το στείλουν. Έχουν την περιέργεια να διεξέλθουν ενός μεγάλου τμήματος αυτού του κειμένου και να δουν τί λέγεται σ’ αυτό. Και χρησιμοποιούν την ικανότητα που έχουν για λογική σκέψη για να το κάνουν, γιατί χωρίς λογική ούτε μια ιστορία του Μίκυ Μάους δεν μπορεί να γίνει κατανοητή. Έτσι οι πιστοί φαίνεται να έχουν δύο επιλογές: είτε ν’ ακολουθήσουν τη συμβουλή του συνομιλητή-μου και να σταματήσουν να διαβάζουν τώρα, γιατί αυτό είναι ένα κείμενο στο οποίο υπάρχει διαλογισμός σχετικά με τη θρησκεία (αν και είναι ήδη πολύ αργά, καθώς βρισκόμαστε σ’ ένα προχωρημένο σημείο στο κείμενο), ή να συνεχίσουν να διαβάζουν, αλλά με τη γνώση οτι κάνουν κάτι που ίσως δεν θα έπρεπε να κάνουν. Θα συνεχίσετε να
διαβάζετε, αγαπητέ αναγνώστη, στην
περίπτωση που είστε ένας από τους
πιστούς; Σας δημιουργείται αρκετή
διανοητική περιέργεια ώστε να
θέλετε να δείτε πώς θα
επιχειρηματολογήσω, ισχυριζόμενος
οτι η ορθολογική σκέψη (μέσω της
επιστήμης, συγκεκριμένα) μπορεί
να πλησιάσει και ίσως μια μέρα
εξηγήσει το θρησκευτικό συναίσθημα;
Πάω στοίχημα οτι έχετε την
περιέργεια. Αλλιώς δεν θα διαβάζατε
το παρόν. Εδώ θα ήθελα ν’ αναφέρω ένα επιχείρημα που τίθεται από τους άθεους αρκετά συχνά, στα γρήγορα όμως, γιατί το θέμα θα εξεταστεί πιο διεξοδικά στην υποενότητα §5.1. Κατ’ αρχήν οι πιστοί λένε: «Υπάρχει καμιά διαφορά μεταξύ της πίστης στο Θεό και της πίστης ενός άθεου στη λογική; Σε τελευταία ανάλυση, καί τα δυο απαιτούν πίστη! Δεν είναι προφανές οτι τη στιγμή που επιλέγετε τον ορθολογισμό σαν το διανοητικό-σας εργαλείο έχετε κάνει μια αυθαίρετη επιλογή, που δεν μπορεί να στηριχτεί πάνω στην ίδια τη λογική, γιατί αυτό θα ήταν ισοδύναμο με κυκλική σκέψη;» Πάνω σ’ αυτό, κάποιοι άθεοι απαντούν ως εξής: «Ο υπολογιστής-σας δουλεύει επειδή ο ορθολογισμός και οι επιστήμες που βασίζονται σ’ αυτόν προβλέπουν οτι θα δουλέψει. Κοιτάξτε γύρω-σας και προσπαθείστε να καταλάβετε πόσα από τα αντικείμενα που βλέπετε — περιλαμβανομένων και εκείνων “χαμηλής τεχνολογίας” όπως οι τοίχοι του οικήματος με τα πολλά πατώματα στο οποίο ίσως μένετε — θα ήσαν αδύνατο να φτιαχτούν χωρίς τον ορθολογισμό στην επιστημονική μέθοδο. Άρα, η πίστη στη λογική και η πίστη στην πίστη δεν είναι ακριβώς παρόμοιες μεταξύ-τους! Η πρώτη παράγει αποτελέσματα και κάνει σωστές προβλέψεις για τον κόσμο, ενώ η δεύτερη δεν παράγει τίποτε το χειροπιαστό, και δεν έχει κάνει ούτε μια πρόβλεψη ενός επαναλαμβανόμενου γεγονότος που να έχει επιβεβαιωθεί κατ’ επανάληψη (για ν’ αποκλείσουμε τις κατά τύχη “προβλέψεις” γεγονότων που συμβαίνουν μόνο μια φορά).» Αυτό το επιχείρημα των άθεων αναφέρεται στην πρακτική χρησιμότητα της θρησκείας: είναι σχετικό μόνον αν απαιτήσουμε πρακτικά και — προφανώς — θετικά αποτελέσματα από τη θρησκεία στη ζωή των ανθρώπων. Στην περίπτωση εκείνη το ερώτημα γίνεται: «Ποια έχει πιο ευεργετικά αποτελέσματα στη ζωή των ανθρώπων, η επιστήμη ή η θρησκεία;» (Ίσως έχουν κ’ οι δυο ευεργετικά αποτελέσματα, και πρέπει κανείς ν’ αποφασίσει τη χρήση της μιας αντί της άλλης μόνο σ’ εκείνα τα θέματα όπου οι δυο διαφωνούν, δίνοντας αντίθετες απαντήσεις· αυτό θα εξεταστεί στην §4.3.) Αλλά δεν πρέπει να απαιτείται από τον πιστό να επικεντρώνεται στα πρακτικά αποτελέσματα της θρησκείας. Για πολλούς πιστούς η θρησκεία είναι σημαντική λόγω της πνευματικής βοήθειας, του “πνευματικού μπούσουλα” που τους παρέχει, όχι λόγω της ικανότητάς της να εξηγεί το φυσικό κόσμο, ή να προβλέπει το μέλλον. Το να επιμένουμε οτι η θρησκεία πρέπει να παράγει πρακτικά αποτελέσματα είναι παρόμοιο με το να απαιτούμε το ίδιο από την τέχνη. Όταν για παράδειγμα βλέπουμε έναν πίνακα ζωγραφικής του Ρέμπραντ δεν απαιτούμε απ’ αυτόν να παράγει επιβεβαιώσιμες προβλέψεις και χειροπιαστά αποτελέσματα (αν εξαιρέσουμε τις απόπειρες αντιγραφής ή κλοπής-του), έτσι δεν είναι; Όχι, το επιχείρημα του συνομιλητή-μου δεν ήταν σχετικό με την πρακτικότητα της θρησκείας· ήταν ένα θεωρητικό, ένα λογικό επιχείρημα. Ο συνομιλητής-μου ως πιστός έκανε ένα θαυμάσιο ορθολογικό επιχείρημα, που ήταν το εξής: τη στιγμή που θα βρούμε μια λογική εξήγηση για το για ποιο λόγο η λογική είναι προτιμητέα σε σχέση με την πίστη για την κατανόηση της θρησκείας, έχουμε πέσει σ’ ένα φαύλο κύκλο, έχουμε κάνει μια κυκλική σκέψη: χρησιμοποιήσαμε τη λογική ώστε η λογική να αιτιολογήσει τον εαυτό-της. Αλλά και οι πιστοί δεν βγαίνουν ακριβώς αλώβητοι και άσπιλοι απ’ αυτήν τη συζήτηση: χρησιμοποιούν τη λογική — καθαρή μαθηματική λογική μάλιστα — για να υποχρεώσουν τους μη-πιστούς να παραδεχτούν οτι οι τελευταίοι δεν μπορούν να αιτιολογήσουν τον ορθολογισμό, δηλαδή οτι ο ορθολογισμός πρέπει να γίνει δεκτός σαν αξίωμα· και τότε, τη στιγμή που το πετυχαίνουν αυτό, παρατάνε σύξυλο το εργαλείο του οποίου έκαναν άριστη χρήση, και φωνάζουν θριαμβευτικά: «Αφήστε-μας τώρα στην πίστη-μας, εντάξει;» Γι’ αυτό ακριβώς είναι που έκανε τα παράπονα ο Dennett: οι πιστοί χρησιμοποιούν το “φιλέ” της λογικής μόνο σαν προστασία έναντι του σερβίς του αντιπάλου — για όσο χρόνο τους συμφέρει — αλλά σωριάζουν το φιλέ στο έδαφος όταν έρχεται η ώρα για το δικό-τους σερβίς. Περιληπτικά, οι μη-πιστοί είναι ένοχοι προσπάθειας να σηκώσουν τους εαυτούς-τους απ’ το έδαφος τραβώντας τα μαλλιά-τους· και οι πιστοί είναι ένοχοι ξεδιάντροπης ζαβολιάς, αφού αλλάζουν τους κανόνες στο μέσον του παιχνιδιού για να εξυπηρετήσουν τους σκοπούς-τους. Μήπως πρέπει λοιπόν να συμπεράνουμε οτι πιστοί και μη-πιστοί μιλούν διαφορετικές γλώσσες, κι οτι δεν υπάρχει ελπίδα αλληλοκατανόησης; Ποια εναλλακτική λύση υπάρχει εκτός από του να θεωρήσουμε τη λογική και την πίστη (διάβαζε: την επιστήμη και τη θρησκεία) σαν δυο διαφορετικά νοητικά πεδία που δεν πρέπει να επηρρεάζει το ένα το άλλο; Πρέπει μήπως να δεχτούμε την πρόταση του Stephen Jay Gould οτι η επιστήμη και η θρησκεία αποτελούν δύο “Μη Αλληλοκαλυπτόμενα Βασίλεια”, ή ΜΑΒΑ (“Non-Overlapping Magisteria”, NOMA);[25] Κατά τον Gould, το κάθε “βασίλειο” καταλαμβάνει μια διαφορετική περιοχή της ανθρώπινης νόησης. Η επιστήμη μας πληροφορεί για το πώς λειτουργεί ο φυσικός κόσμος, και η θρησκεία μας πληροφορεί για το πώς θα έπρεπε να συμπεριφερόμαστε από ηθική άποψη. Το κάθε βασίλειο είναι ξεχωριστό, και δεν θα ’πρεπε να “μπερδεύεται στα πόδια” του άλλου. Η ιδέα του Gould περί ΜΑΒΑ έχει απορριφθεί από τον Dawkins,[13] ο οποίος ισχυρίστηκε οτι η άποψη πως υπάρχει μια υπεράνθρωπη, υπερφυσική νοημοσύνη, που σκόπιμα σχεδίασε και δημιούργησε το σύμπαν και τα πάντα εντός-του, περιλαμβανομένων και ημών, είναι μια επιστημονική υπόθεση, η οποία επομένως δεν είναι ανεπίδεκτη επιστημονικής εξέτασης. Αλλά η ιδέα του συνομιλητή-μου (που υποθέτω είναι κοινή μεταξύ πολλών πιστών) δεν αφορά σε ένα Θεο-ως-Δημιουργό του φυσικού κόσμου (που ομολογουμένως θα ήταν ένα ερώτημα για φυσικούς), αλλά σε ένα Θεό-ως-Σωτήρα (για τους Χριστιανούς), και σαν Αποδέκτη Προσωπικής Επικοινωνίας που υφίσταται μεταξύ του πιστού και του Θεού (για τους πιστούς των περισσότερων κύριων θρησκειών). Πρόκειται για ένα προσωπικό, υποκειμενικό θέμα, που σαν τέτοιο κλείνει την πόρτα στον ορθολογισμό — όπως θα ισχυρίζονταν οι πιστοί. Και όμως, θα παρουσιάσω μια άποψη σύμφωνα με την οποία αν και η πίστη δεν μπορεί να αποδειχτεί ορθολογικά πως είναι λάθος, δηλαδή η λογική δεν μπορεί να εκθρονίσει και να διώξει την πίστη (αφού συμπεράναμε λογικά πως αυτό οδηγεί σε κυκλική σκέψη), είναι εντούτοις δυνατό μέσω της λογικής η θρησκεία να στριμωχτεί σε μια γωνιά. Αν λοιπόν κάτι τέτοιο συμβεί, η “γωνιά” θα είναι τόσο στενή που το να συνεχίζει να βασίζεται κανείς στην πίστη δεδομένης της εναλλακτικής, λογικής εξήγησης της θρησκείας, θα πλησίαζε την κωμικότητα, με τον ίδιον τρόπο που είναι κωμικό να πιστεύει κανείς σήμερα οτι η Γη είναι επίπεδη.(*) Η προηγούμενη φράση, το “αν κάτι τέτοιο συμβεί”, σημαίνει οτι δεν είμαστε έτοιμοι ακόμα· δεν έχουμε την απαιτούμενη γνώση για να συμπεράνουμε το ανάλογο συμπέρασμα της “στρογγυλής Γης” στη συζήτηση περί λογικής και πίστης· αλλά πλησιάζουμε. Η παρακάτω αναλογία ίσως βοηθήσει στην κατανόηση αυτής της ιδέας.
Το οτι η γνώση-μας περί δημιουργίας των άστρων θα αυξάνονταν και θα άλλαζε τη στάση-μας απέναντι στην εξιστόρηση της Γενέσεως κεφ. 1 από “μη αμφισβητήσιμη” σε “Ω, μα είναι απλώς μια αλληγορία!” δεν ήταν καθόλου προφανές έναν αιώνα πριν, γιατί τότε υπήρχε έλλειμα γνώσης. Μήπως είναι πιθανό, παρόμοια, να ζούμε τώρα σε καιρούς κατά τους οποίους δεν είναι καθόλου προφανές οτι η μελλοντική επιστήμη, μέσω της παρατήρησης και της λογικής, θα φωτίσει και θα εξηγήσει τη θρησκευτική πίστη, περιγράφοντάς τη σαν τίποτ’ άλλο παρά μια ιδιαίτερη κατάσταση διανοητικής λειτουργίας; Πιστεύω πως έτσι θα γίνει, αλλά σημειώστε οτι στο σημείο αυτό διατυπώνω απλώς την προσωπική-μου προκατειλημένη άποψη. Μπορεί να κάνω λάθος, και μόνο το σύνολο των ενδείξεων (συμπεριλαμβανομένων και των μελλοντικών) μπορεί να μας πει αν έχω δίκιο ή όχι. Οι ενδείξεις που με κάνουν να έχω αυτή τη διαίσθηση υπάρχουν, και συνεχίζουν να έρχονται καινούριες, αν και σε ρυθμό που συνεπάγεται πως ολόκληρη η ζωή-μου μάλλον δεν θα αρκέσει για να διαπιστώσω την πλήρη επιστημονική εξήγηση του θρησκευόμενου νου. Παρ’ όλ’ αυτά, κάποιες ενδείξεις έχουν ήδη βρεθεί. Συγκεκριμένα, ιδού πώς ο ορθολογισμός παρεισφρύει λίγο-λίγο στο πεδίο της πίστης, και πώς η επιστημονική έρευνα κατατρώει, κομματάκι-κομματάκι, τα θεμέλια του θρόνου του βασίλειου της θρησκείας:
Τώρα, έγραψα παραπάνω οτι οι διαλογιστές προκάλεσαν οι ίδιοι το σβήσιμο της περιοχής προσανατολισμού του εγκεφάλου-τους, κ’ έτσι ένοιωσαν μυστικιστικές εμπειρίες: οι Θιβετιανοί μοναχοί “ένα με το σύμπαν”, και η Φραγκισκανή μοναχή το Θεό να διαπερνά το είναι-της. Αλλά θα μπορούσε κανείς ν’ αντικρούσει οτι αυτό δεν είναι απόδειξη οτι δεν υπάρχει τίποτα χώρια από τον εγκέφαλο που προκαλεί το σβήσιμο εκείνης της περιοχής. Θα μπορούσε να συμβαίνει οτι μια υπερφυσική δύναμη σβήνει εκείνη την περιοχή του εγκεφάλου-σας, επιτρέποντάς σας να νοιώσετε τη μυστικιστική εμπειρία. Εντούτοις, η σκέψη αυτή δεν είναι και πολύ πειστική. Γιατί πρώτ’ απ’ όλα θα υποβίβαζε το Θεό σε μιαν άμυαλη αυτοματοποιημένη μηχανή: Συγκεντρώνεστε στο διαλογισμό-σας όποτε εσείς το επιθυμείτε, και, αν έχετε αρκετή επιδεξιότητα, αισθάνεστε την παρουσία του Θεού γύρω-σας (ο οποίος υποτίθεται οτι προκαλεί το σβήσιμο της περιοχής προσανατολισμού στον εγκέφαλό σας). Σταματάτε, κι ο Θεός παύει να “βάζει χέρι” στον εγκέφαλό σας. Συγκεντρώνεστε και πάλι, νάσου κι ο Θεός με τα “εγκεφαλικά κατσαβίδια-του”. Ξανασταματάτε, δρόμο ο Θεός. Ε, μα αυτό πια δεν μπορεί να λέγεται Θεός! Μια τέτοια οντότητα, ένα τέτοιο αυτόματο που υπακούει πλήρως στη βούλησή σας — έλα! – φύγε! – ξαναέλα! – ξεκουμπίσου! — θα ήταν πιο κουτό κι από έναν ανελκυστήρα. Παρόλ’ αυτά, αντιλαμβάνομαι και εκτιμώ τη σκέψη οτι όπως ο οπτικός φλοιός του εγκεφάλου εξελίχθηκε έτσι ώστε να μας επιτρέπει ν’ αντιληφθούμε (να δούμε) πραγματικά εξωτερικά αντικείμενα, ίσως περιοχές στους βρεγματικούς και ζυγωματικούς λοβούς να εξελίχθηκαν (ή να σχεδιάστηκαν έτσι από το Θεό) ώστε να μας επιτρέπουν να νοιώσουμε πραγματικές εξωτερικές οντότητες του “πνευματικού” κόσμου. Ασφαλώς, αυτό είναι μια πιθανότητα. Και όπως συμφωνώ οτι αυτό αποτελεί μια πιθανότητα, ίσως ο θρησκευόμενος αναγνώστης θα ανταπέδιδε ευγενικά συμφωνώντας οτι αποτελεί μια άλλη πιθανότητα το θρησκευτικό συναίσθημα να προκαλείται από μια αποκλειστικά εσωτερική διανοητική κατάσταση, άσχετη με τον εξωτερικό κόσμο, όπως κάνει το αίσθημα της πείνας, της οποίας το όργανο (το πεπτικό σύστημα) αισθάνεται όχι τον εξωτερικό κόσμο, αλλά την εσωτερική-μας ανάγκη για τροφή. Όπως έγραψα στην αρχή αυτής της ενότητας, δεν γνωρίζουμε αρκετά ακόμη. Για να σχηματίσουμε εμπεριστατωμένη άποψη πρέπει πρώτα να συλλέξουμε όσο το δυνατόν περισσότερες γνώσεις επί του θέματος αυτού, όπως και επί όλων των σχετιζόμενων θεμάτων.
Όλες οι παραπάνω εμπειρίες συνδέονται αναμφίβολα με αυτό που οι άνθρωποι ονομάζουν “πνευματικότητα”. Χωρίς τη λεπτομερή γνώση της λειτουργίας του εγκεφάλου, η αίσθηση που δίνεται κατά τη διάρκεια τέτοιων εμπειριών είναι οτι ένας εξωτερικός “πνευματικός κόσμος” γίνεται κατευθείαν αντιληπτός, και προκαλεί αυτές τις εμπειρίες. Όμως μελετώντας τον εγκέφαλο μαθαίνουμε οτι υπάρχουν εξηγήσεις που έχουν περισσότερη οικονομία, που αποφεύγουν τα χίλια-μύρια αναπάντητα ερωτήματα που εγείρει η παραδοχή της ύπαρξης ενός “πνευματικού κόσμου”. Σύμφωνα με τις εξηγήσεις αυτές, διάφορες περιοχές του εγκεφάλου είτε διεγείρονται, ή “σβήνουν” και μας αποπροσανατολίζουν, κάνοντάς μας έτσι να αποδίδουμε λανθασμένα την εσωτερική πηγή των εμπειριών-μας σε κάποια φανταστική εξωτερική πηγή. Την αρχαία εποχή (κι ακόμα και στις μέρες-μας — αυτό εξαρτάται απ’ το πολιτισμικό περιβάλλον) ο κόσμος συνήθιζε να πιστεύει οτι τα όνειρα μας έρχονται από κάποιο εξωτερικό προς το σώμα-μας μέρος, σταλμένα από κάποια θεότητα. Αλλά σήμερα οι περισσότερο πληροφορημένοι άνθρωποι καταλαβαίνουν οτι τα όνειρα είναι εσωτερικές δημιουργίες του υποσυνείδητου μέρους του νου-μας. Οι θρησκευτικές εμπειρίες είναι συνήθως πιο ισχυρές από τα όνειρα, και συμβαίνουν υπό ειδικές συνθήκες, οπότε είναι λιγότερο προσιτές κ’ έχουν μελετηθεί σε μικρότερο βαθμό. Όμως όταν οι νοητικές λειτουργίες-τους γίνουν πλήρως κατανοητές, υπάρχει πολύ μικρή αμφιβολία για το οτι η “μαγεία” (διάβαζε: “πνευματικότητα”) που σχετίζεται μ’ αυτές θα εξαλειφθεί. Αυτό δεν σημαίνει οτι οι άνθρωποι θα πάψουν ν’ απολαμβάνουν τις πνευματικές στιγμές-τους· απλώς οτι θα πάψουν να τις αποδίδουν σε εξωγενή αίτια. Αυτή λοιπόν είναι η έννοια κατά την οποία ο ορθολογισμός της επιστήμης μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε την πνευματικότητα. Δεν είναι ποτέ δυνατό να είμαστε απολύτως σίγουροι για το οτι δεν υπάρχει εξωτερικός πνευματικός κόσμος γιατί, παρά τη μελλοντική λεπτομερειακή κατανόηση της ανθρώπινης νόησης, μπορεί να συμβαίνει οτι ο πνευματικός κόσμος έχει σκοπό να μας κάνει να πιστέψουμε πως όταν εξετάζουμε τον εγκέφαλο εξονυχιστικά εξαφανίζουμε την πνευματικότητα· οπότε ο πνευματικός κόσμος μας παραπλανεί, κάνοντάς μας να πιστέψουμε οτι δεν υπάρχει. Ασφαλώς, θα μπορούσε να είναι κ’ έτσι. Παρόμοια, δεν μπορείτε ποτέ να σιγουρευτείτε για το οτι δεν υπάρχει Νεραϊδοκαλικάντζαρος ο οποίος προκαλεί τη σύσπαση του δικέφαλου μυός του βραχίονα κάθε φορά που λυγίζετε το μπράτσο στον αγκώνα-σας. Θα μπορούσε να συμβαίνει οτι παρά το οτι νομίζετε οτι κατανοείτε πλήρως το πώς λειτουργεί ο δικέφαλος και οι άλλοι μύες του βραχίονα — ιδίως αν είστε γιατρός — και πάλι υπάρχει ένας Νεραϊδοκαλικάντζαρος που κάνει τους μυς-σας να συσπώνται, και σας παραπλανεί κάνοντάς σας να πιστέψετε οτι δεν υπάρχει, λόγω της πλήρους κατανόησής σας περί μυϊκών λειτουργιών. Φυσικά. Όμως είναι πιο οικονομικό να πιστεύουμε οτι ο Νεραϊδοκαλικάντζαρος δεν υπάρχει, αφού περιττεύει, και κατά μια άποψη, αυτό είναι και πνευματικά πιο υγιές. Πότε κατάλαβα οτι
είμαι Θεός; Κοιτάξτε, καθώς
προσευχόμουν, 3.1.1 Είναι αλήθεια οτι ο θρήσκος νους αποφεύγει, ή ακόμα και εχθρεύεται τη λογική;Η σύντομη απάντηση είναι: Ναι. Απολύτως. Η θρησκεία εχθρεύεται τη λογική. Αλλά οι θρήσκοι άνθρωποι συχνά το αρνούνται, καταλαβαίνοντας υποσυνείδητα οτι είναι “κακή ιδέα” να αποφεύγει να υποστηρίζει κανείς τη γνώμη-του με ορθολογισμό και λογική σκέψη. Τώρα βέβαια, χρειάζομαι κάποιες ενδείξεις για να υποστηρίξω αυτό που μόλις έγραψα. Σαν ορεκτικό, ας αρχίσουμε με το παρακάτω:
Αριστερά βλέπουμε τη φωτογραφία ενός πίνακα ζωγραφικής που απεικονίζει έναν Ορθόδοξο μοναχό, πίνακας αναρτημένος στον τοίχο του Εκκλησιαστικού Μουσείου της Μονής του Μεγάλου Μετεώρου, στα Μετέωρα (βλ. εικ. δεξιά, που δείχνει τη Μονή Βαρλαάμ). Αλλά ας μεγεθύνουμε την επιγραφή κάτω από τον πίνακα του μοναχού, για να διαβάσουμε τί λέει. (Η επιγραφή στην κάτω-αριστερά γωνία της φωτογραφίας είναι απλώς η αγγλική μετάφραση του ελληνικού κειμένου.) Ιδού το κείμενο:
Ας το καταγράψουμε αυτό το “διαμάντι μοναστικής σκέψης” και εδώ σαν κείμενο, ώστε να είναι εντοπίσιμο στο διαδίκτυο από τις μηχανές αναζήτησης (η έμφαση δική-μου):
Αχ αυτή η λογική! Πολύ τους χαλάει τη μαγιονέζα, των
φουκαράδων των μοναχών!
Τί όμορφα που το θέτουν! Τι περιεκτικά που διατυπώνουν τις
αρχές-τους! ο «Ορθολογισμός [δηλαδή η εμπιστοσύνη στη λογική] είναι κατ’ ουσίαν
απιστία»! Με άλλα λόγια, ή θα πιστεύεις χωρίς να κάνεις λογικές σκέψεις — άρα
ούτε ερωτήσεις που προκύπτουν από τις σκέψεις αυτές — και δεν θα αμαρτάνεις, ή
θα κάνεις χρήση της ικανότητάς σου να σκέφτεσαι, που απαιτεί λογική,
ορθολογισμό, που είναι εχθρός της πίστης. Ή το ένα, ή το άλλο, λένε οι μοναχοί.
Ο «Ορθολογισμός είναι η υπερβολική εμπιστοσύνη στη λογική μας, η αναγωγή της σε
αυθεντία.» Μην εμπιστεύεστε τη λογική! — λένε οι “παππούληδες”. Μην την ανάγετε
σε αυθεντία! Να εμπιστεύεστε εμάς (θέλουν να εννοήσουμε), διότι εμείς, οι
μοναχοί, είμαστε οι αυθεντίες (θέλουν να συμπεράνουμε υποσυνείδητα). Γιατί αν
δεν είμαστε εμείς οι αυθεντίες, πώς θα έχουμε τον έλεγχο των σκέψεών σας — ε;
Όχι, πέστε-μου! Πρέπει να παραδώσετε τη θέλησή σας σ’ εμάς — ε,
συγγνώμην, στο Θεό εννοούμε — και ν’ αφήσετε εμάς, τους
μεσολαβητές μεταξύ υμών και Θεού, να σας οδηγούμε στη ζωή — εσάς το ποίμνιο,
εμείς οι ποιμένες — και να σας λέμε πώς να σκέφτεστε και πώς να πράττετε. Διότι,
αν αρχίσετε να αμφισβητείτε την αυθεντία (-μας) με τη λογική (-σας), ένας Θεός
ξέρει πόσα δεινά θα επιφέρετε στον τρόπο που ζούμε, που βασίζεται στην ύπαρξή
σας ώστε να μας συντηρείτε με τους φόρους-σας, με τα αφορολόγητά μας, και με τα
διάφορα ματζούνια, καλαμπαλίκια, και ποτά που σας πουλάμε, και τρέχετε να τ’
αγοράσετε σαν κουτορνίθια, νομίζοντας πως έτσι εξασφαλίζετε πρώτο τραπέζι πίστα
στον παράδεισο. ( Αλλά το παραπάνω είναι μόνο μία από εκείνες τις σπάνιες παραδοχές ενοχής του εγκλήματος — παραδεχόμενοι ανοιχτά (και έντιμα) την ενοχή για αποκλεισμό της λογικής. Πιο ενδιαφέρουσες είναι οι περιπτώσεις όπου ο θρήσκος άνθρωπος αδυνατεί να χρησιμοποιήσει τη λογική-του, χωρίς ν’ αντιλαμβάνεται την ανικανότητά του αυτή, και όντας απρόθυμος να παραδεχτεί αυτό το ουσιαστικό μειονέκτημα που οι περισσότεροι θρήσκοι έχουν. Και πάλι, πρέπει να προσκομίσω κάποιες ενδείξεις για να υποστηρίξω αυτή την άποψή μου. Το βίντεο που ακολουθεί, δείχνει έναν καθηγητή της θεολογίας σε μια διάλεξη, να απαντάει ερωτήσεις από το ακροατήριο. Κάποια κοπέλα από το ακροατήριο, που ο καθηγητής ονομάζει «Σοφία» (ίσως οι φοιτητές του μαθήματός του είναι μεταξύ των ατόμων του ακροατηρίου) κάνει την ακόλουθη ερώτηση:
Αυτό το ερώτημα πιθανώς χρειάζεται μια επεξήγηση. Οι πιστοί (τόσο οι Χριστιανοί όσο και οι Μουσουλμάνοι, αν και η ερώτηση τέθηκε σε Χριστιανικό ακροατήριο) πιστεύουν οτι ο Θεός είναι Παντογνώστης · πράγμα που σημαίνει οτι ο Θεός γνωρίζει τα πάντα, και βέβαια “τα πάντα” περιλαμβάνουν και το παρελθόν, το παρόν, και το μέλλον. Μάλιστα, ας το σημειώσουμε αυτό: ο Θεός γνωρίζει και το μέλλον. Γνωρίζει όλα αυτά που πρόκειται να συμβούν, και με απόλυτη βεβαιότητα. Τίποτα δεν μπορεί να συμβεί που να κάνει το Θεό να ξαφνιαστεί. Και πάλι, θα ήθελα να το τονίσω αυτό, τόσο μάλιστα που θα το βάλω κι αυτό σε πλαίσιο:
Και τώρα ας δούμε το βίντεο, δεδομένου οτι μπορείτε να το παρακολουθήσετε στα αγγλικά. Πρώτα όμως, μια προειδοποίηση: είναι βαρετό! Τρομερά βαρετό! Άρα, βεβαιωθήτε πρώτα οτι διαβάσατε τα σχολιά μου στην παράγραφο ακριβώς κάτω από το βίντεο.
Στο βίντεο αυτό, ο καθηγητής της θεολογίας μιλάει, και μιλάει, και συνεχίζει να μιλάει, για 20 ολόκληρα λεπτά, χωρίς να λέει τίποτα το ουσιαστικό για το ερώτημα που του τέθηκε: εφόσον ο Θεός γνώριζε με 100% βεβαιότητα (όντας Παντογνώστης) οτι ο Αδάμ και η Εύα πράγματι θα φάνε από τον καρπό του Δέντρου, γιατί τους είπε: «Μη φάτε απ’ αυτό το Δέντρο!»; Μοιάζει σαν ο Θεός να προσχεδίασε την καταστροφή του Αδάμ και της Εύας, αλλά το έκανε να μοιάζει σαν εκείνοι να ήσαν υπεύθυνοι, ενώ στην πραγματικότητα ο Θεός ήταν ο μόνος πλήρως υπεύθυνος, με υπευθυνότητα 100%. Διότι, όταν είσαι 100% βέβαιος για το αποτέλεσμα κάποιου σχεδίου που ετοιμάζεις, έπεται οτι είσαι και 100% υπεύθυνος γι’ αυτό — βάσει της κοινής λογικής: να αναλαμβάνεις τις ευθύνες-σου, εκατό-τοις-εκατό, όχι να τις ρίχνεις σε άλλους! Ο καλός-μας ο καθηγητής εκτροχιάζεται σε εντελώς άσχετα θέματα όπως για τον τάφο της βασίλισσας της Αιγύπτου Νεφερτίτης (10:10), και για τους “μυθικά πλούσιους” Φοίνικες (14:28), χάνοντας χρόνο ψάχνοντας για γνωστούς-του στο ακροατήριο, παραδεχόμενος εντωμεταξύ οτι “φωστήρες” της θεολογίας όπως ο Καλβίνος, ο Λούθηρος, και ο Άγ. Αυγουστίνος, απέτυχαν να απαντήσουν σ’ αυτό το ερώτημα, για να προτείνει μόνο προς το τέλος τη δική-του απάντηση: ο Θεός άφησε το Σατανά ελεύθερο, ώστε οι άνθρωποι να πάρουν το μάθημά τους και να μάθουν ποιο είδος συμφοράς θα πέσει στα κεφάλια-τους αν ακολουθούν τις συμβουλές του Σατανά· ξεχνώντας, ο καλός άνθρωπος, οτι η συμφορά είχε προσχεδιαστεί με 100% βεβαιότητα από τον ίδιο το Θεό, τον Παντογνώστη. Γιατί να θεωρήσω τους ανθρώπους υπεύθυνους για μια καταστροφή που σχεδίασες εσύ γι’ αυτούς, και που είναι εγγυημένο πως θα συμβεί, καθώς, όντας εσύ Παντογνώστης, τίποτα δεν μπορεί να συμβεί που να σε ξαφνιάσει; Γιατί ο Αδάμ και η Εύα να αισθάνονται ένοχοι μετά, εφόσον στην πραγματικότητα δεν είχαν άλλη επιλογή παρά να φάνε από τον απαγορευμένο καρπό; Και δεν είχαν άλλη επιλογή γιατί δεν θα μπορούσαν να κάνουν αλλιώς, αφού ο Θεός ήξερε με 100% βεβαιότητα το μέλλον, ένα μέλλον που είχε τους πρωτόπλαστους με τον απαγορευμένο καρπό στο στομάχι-τους. Αν ο καρπός δεν βρισκόταν μελλοντικά στο στομάχι-τους, τότε ο Θεός δεν ήξερε το μέλλον! Δεν γίνεται καί να ξέρει το μέλλον, καί να μην ξέρει αν ο καρπός θα βρεθεί ή δεν θα βρεθεί στο στομάχι-τους! (Δεν γίνεται «και την πίτα ολόκληρη, και το σκύλο χορτάτο», καταπώς λέει το γνωμικό.) Άρα ο Θεός θα πρέπει να θεωρείται υπεύθυνος για την καταστροφή-τους, αφού την προσχεδίασε και την εκτέλεσε. Στην ιστοσελίδα του YouTube, κάτω από το βίντεο, στην περιοχή των σχολίων, υπάρχουν κυριολεκτικά εκατοντάδες σχόλια, τα οποία επαναλαμβάνουν την ίδια ξεχαρβαλωμένη λογική: «ο Θεός έδωσε ελεύθερη βούληση στους ανθρώπους, έτσι ώστε, με χρήση της ελεύθερης βούλησης, είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις-τους. Ήταν ελεύθερη επιλογή του Αδάμ και της Εύας να φάνε ή να μη φάνε από τον καρπό του Δέντρου, οπότε αμάρτησαν και έπρεπε να τιμωρηθούν.» Το οποίο σημαίνει οτι υπάρχουν εκατοντάδες ενδείξεις για το οτι οι θρήσκοι άνθρωποι χάνουν την ικανότητά τους να σκέφτονται λογικά όταν πρόκειται για θέματα της θρησκευτικής-τους πίστης. Εντούτοις, επειδή θρήσκοι άνθρωποι μπορεί ακόμα να διαβάζουν το παρόν, και άρα μπορεί να αναρωτιούνται ποιο να είναι το πρόβλημα με τη λογική-τους στο οποίο αναφέρομαι, πρέπει να κάνω μια προσπάθεια να το εξηγήσω. Σ’ αυτό το άρθρο του ιστοχώρου αποδεικνύω με μαθηματικό τρόπο οτι το να υποθέσουμε (1) ένα Ον–Παντογνώστη, και (2) ελεύθερη βούληση για τα όντα που δημιουργήθηκαν από αυτό το Ον–Παντογνώστη, οδηγεί σε λογική αντίφαση. Ήτοι, δεν μπορούμε να υποθέσουμε και τα δύο (1 & 2) ταυτόχρονα. Είτε το Ον δεν μπορεί να είναι Παντογνώστης (και άρα μπορεί να ξαφνιαστεί από τις πράξεις των δηιουργημάτων-του, άρα το Ον δεν είναι “τέλειο”), ή τα δημιουργήματά του δεν μπορούν να έχουν ελεύθερη βούληση. Το πολύ ένα απ’ τα δύο πρέπει να ισχύει, αδύνατον καί τα δύο. Επαναλαμβάνω, υπάρχει μαθηματική απόδειξη αυτού του γεγονότος στην προαναφερθείσα σελίδα· επομένως το να επιμένουμε στο αντίθετο είναι σαν να ισχυριζόμαστε οτι 1 + 1 δεν κάνει 2. Αν, ασφαλώς, δεν διαθέτετε το απαιτούμενο υπόβαθρο γνώσης για να κατανοήσετε μια απόδειξη σε μαθηματική λογική (σε “προτασιακό λογισμό”, όπως λέγεται), τότε ίσως βοηθηθείτε από τις ακόλουθες παραγράφους. Αλλά παρακαλώ μη μου στέλνετε μηνύματα επιχειρηματολογώντας εναντίον της απόδειξης, γιατί αυτό μοιάζει με το να μη γνωρίζετε στοιχειώδη αριθμητική, και να προσπαθείτε να επιχειρηματολογήσετε εναντίον του οτι 1 + 1 κάνει 2. Λοιπόν, ορίστε μια αναλογία που θα μπορούσε να βοηθήσει. Είστε ένας Προγραμματιστής (κατ’ αναλογία με το Θεό), και φτιάχνετε ένα πρόγραμμα (κατ’ αναλογία με τον άνθρωπο). Το πρόγραμμά σας έχει τις ακόλουθες γραμμές στον κώδικά του:
Το παραπάνω είναι μόνο ένα αμελητέο κομματάκι του συνολικού κώδικα του προγράμματος. Χώρια απ’ αυτό, το πρόγραμμα έχει κάποιο στοιχειώδη τρόπο ν’ αντιλαμβάνεται τον ίδιο τον εαυτό-του, και έτσι έχει αυτοσυνείδηση, σε κάποιο βαθμό. Οπότε σκέφτεται: «Τη στιγμή που διαλέγω τυχαία έναν από τους δύο αριθμούς, εξασκώ την ελεύθερη βούλησή μου, που ο Προγραμματιστής-μου (δόξα σ’ Εκείνον) μου έδωσε.» Έτσι, το πρόγραμμα νομίζει πως έχει ελεύθερη βούληση. Αλλά εσείς, ο Προγραμματιστής, γνωρίζετε καλύτερα. Διότι ξέρετε οτι όταν το πρόγραμμα λέει «διαλέγω τυχαία», αυτό σημαίνει οτι θα καλέσει ένα υποπρόγραμμα, του οποίου την ύπαρξη αγνοεί, και που εσείς ο ίδιος φτιάξατε, υποπρόγραμμα που δημιουργεί έναν “ψευδοτυχαίο αριθμό”, όπως λέγεται, μέσω του οποίου το πρόγραμμα κάνει την επιλογή του 0 ή 1. Αφού εσείς φτιάξατε το υποπρόγραμμα, γνωρίζετε ποιο θα είναι το αποτέλεσμά του. Άρα γνωρίζετε με απόλυτη βεβαιότητα οτι το πρόγραμμα θα διαλέξει τον αριθμό 1 (για παράδειγμα), και όχι το 0. Αλλά το πρόγραμμα, αγνοώντας εντελώς τη “γεννήτρια ψευδοτυχαίων αριθμών” (το υποπρόγραμμα δηλαδή), δεν έχει απολύτως καμιά ιδέα εκ των προτέρων για το ποιον αριθμό θα διαλέξει. Η επιλογή αυτή εμφανίζεται στο πρόγραμμα σαν να έγινε από δική-του ελεύθερη βούληση· αλλά αυτό είναι απλώς μια αυταπάτη, αποτέλεσμα της άγνοιας που έχει για τη γεννήτριά σας των ψευδοτυχαίων αριθμών. Για σας, τον Προγραμματιστή και Ποιητή των Όλων, δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση στο πρόγραμμα γιατί ξέρετε, με απόλυτη βεβαιότητα, οτι το πρόγραμμα θα διαλέξει 1, όχι 0. Αν ήσασταν ο Προγραμματιστής, θα λέγατε άραγε οτι το πρόγραμμά σας έχει ελεύθερη βούληση, δεδομένου οτι αδυνατεί να σας ξαφνιάσει; — δεδομένου οτι, από τη δική-σας οπτική γωνία, το πρόγραμμα είναι απλώς ένα ρομπότ που θα εμφανίσει το “1” μετά από μερικούς επίπονους αλλά πλήρως προβλέψιμους υπολογισμούς; Και εφόσον προγραμματίσατε τα πάντα έτσι ώστε το πρόγραμμα να διαλέξει τον αριθμό 1 — και γνωρίζετε οτι θα το κάνει — πώς μπορείτε ποτέ να κατηγορείτε το πρόγραμμά σας οτι είναι υπεύθυνο για το οτι διάλεξε το 1 αντί για το 0; Πώς τολμάτε; Εσείς, ο Προγραμματιστής και Ποιητής των Όλων, κατηγορείτε το δημιούργημά σας, το ίδιο-σας το πρόγραμμα, για το οτι διάλεξε το 1, όταν ήσασταν εσείς ο ίδιος που το φτιάξατε ώστε να αγνοεί τη γεννήτρια των ψευδοτυχαίων αριθμών μέσω της οποίας το υποχρεώσατε να διαλέξει το 1; Είστε διανοητικά εντάξει; Και όμως, έχω διαπιστώσει, ξανά και ξανά, οτι οι περισσότεροι θρησκευόμενοι άνθρωποι δεν το καταλαβαίνουν αυτό. Δεν είναι οτι είναι χαζοί. Μπορεί να είναι πολύ έξυπνοι σε άλλες συνθήκες και καταστάσεις της ζωής-τους. Αλλά όταν πρόκεται για τη θρησκεία-τους, “κατεβάζουν τα ρολά” και κρύβουν τον ορθολογισμό κάπου στα βάθη του μυαλού-τους. Πριν κλείσω την παρούσα ενότητα θα ήθελα να επισημάνω οτι υπάρχει μια πολύ απλή εξήγηση για το «μη φάτε από τον καρπό αυτού του δέντρου», μόνο που η εξήγηση αυτή είναι τέτοια που δεν μπορούν να τη χωνέψουν οι πιστοί. Είναι εντελώς στοιχειώδες: οι αρχαίοι Εβραίοι δεν έβλεπαν το Θεό (Γιαχβέ) σαν Παντογνώστη! Τόσο απλό είναι. Ο Θεός των Ιουδαίων κάνει λάθη όλη την ώρα, και αλλάζει γνώμη όλη την ώρα! Για παράδειγμα:
Όχι, είναι αρκετά προφανές οτι οι αρχαίοι Εβραίοι δεν φαντάζονταν το Θεό σαν Παντογνώστη, και ιδίως σαν γνώστη του μέλλοντος, αλλά μάλλον σαν κάποιον που ήταν σαν κι αυτούς, μόνο πανίσχυρος, που όριζε τις τύχες του κόσμου, και που ζούσε “εκεί ψηλά”, στο θρόνο-του πάνω από το γαλάζιο θόλο του ουρανού. Ήταν ένας θεός σαν τους άλλους θεούς της αρχαιότητας· σαν το Δία ας πούμε, μόνο χωρίς άλλους θεούς-συντρόφους, και χωρίς την πρεμούρα για σεξ που είχε ο Δίας. Η παντογνωσία ήταν μια ιδιότητα που προστέθηκε στο Θεό αργότερα, όταν οι άνθρωποι θέλησαν ένα ακόμα πιο ισχυρό Ον να τους κυβερνά· ένα Ον που είχε όλες τις καλές ιδιότητες, όπως η σοφία, αλλά σε άπειρο βαθμό (“Πάνσοφος, Παντογνώστης”). Δυστυχώς, το άπειρο συνοδεύεται συνήθως από λογικά προβλήματα. (Ρωτήστε και κανα μαθηματικό να σας πει!) Δεν είναι δυνατόν ξαφνικά να ισχυρίζεται κανείς το άπειρο μιας ιδιότητας χωρίς να προκαλεί αντίφαση με την προηγούμενη έλλειψη του απείρου της ιδιότητας αυτής από το ιερό-του βιβλίο. Το υπόλοιπο
αυτού του κειμένου συνεχίζει να
γράφεται,
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
«Γιατί
υπάρχει η θρησκεία» — τι κουτή
ερώτηση! Μόνον ένας αδαής άθεος θα
μπορούσε να κάνει μια τέτοια
ερώτηση, που έχει τόσο προφανή
απάντηση: Επειδή ο Θεός βρίσκεται
εκεί ψηλά, και μας δημιούργησε έτσι
ώστε να ’χουμε γνώση της ύπαρξής
Του, ανόητε! Και μερικοί από μας
τον δοξάζουμε, ενώ μερικοί άλλοι,
σαν εσένα, έχουν πέσει στην παγίδα
του διαβόλου. Είναι τόσο απλό!
Προσπαθήστε να βάλετε τον εαυτό-σας
στη νοητική κατάσταση ενός
ενήλικου χιμπαντζή που μόλις έγινε
μάρτυρας του θανάτου ενός
γεροντότερου μέλους της
οικογένειάς του. Πιστεύετε οτι θα
μπορούσατε να κάνετε την ακόλουθη
σκέψη;
)
Χα, χα!
Πάντως, άσχετα μ’ αυτό, το πείραμά σας — αλλά ακόμα και η ιδέα να
κάνετε ένα τέτοιο πείραμα — είναι εξυπνότατο, πραγματικά εξαιρετικό! Αν
αυτό που αναφέρετε είναι αλήθεια, θα τολμούσα να ζητήσω από ερευνητές
που κάνουν πειράματα σε τέτοια θέματα να περιλάβουν κι άλλες — και
υγειινότερες!
|
 |
|
Οι επιστήμονες θα συμφωνήσουν ασφαλώς με την πρόταση στ’ αριστερά, γιατί δεν υπάρχει τίποτε πιο αντιεπιστημονικό από το να έχει κανείς πίστεις και απόψεις που δεν βασίζονται σε δεδομένα προερχόμενα από παρατηρήσεις.
Μερικοί θρήσκοι άνθρωποι, εντούτοις, μπορεί να διαφωνήσουν με την πρόταση στα δεξιά, γιατί έχουν την εντύπωση οτι βασίζουν κάποιες τουλάχιστον από τις δοξασίες-τους σε δεδομένα και παρατηρήσεις. Εκείνο που τους διαφεύγει είναι οτι αυτά που αποκαλούν “παρατηρήσεις” και “δεδομένα” είναι είτε (1) απλώς απόψεις άλλων ανθρώπων, όχι πραγματικά δεδομένα, ή (2) όχι αληθινά στοιχειώδη δεδομένα αλλά ερμηνείες (σύμφωνα με την πίστη-τους) στοιχειωδών δεδομένων· με άλλα λόγια, πρόκειται για θεωρίες που επιχειρούν να εξηγήσουν τα δεδομένα. Ιδού ένα παράδειγμα της περίπτωσης (1):
Το Ισλάμ, που είναι μια από τις μεγάλες θρησκείες στον κόσμο (ως προς τον αριθμό των πιστών-της), ισχυρίζεται οτι τα ιερά βιβλία του Χριστιανισμού (η Καινή και η Παλαιά Διαθήκη) και του Ιουδαϊσμού (η Τόρα, που περιλαμβάνει αρκετά από τα βιβλία αυτού που οι Χριστιανοί αποκαλούν “Παλαιά Διαθήκη”) έχουν αλλάξει σε περιεχόμενο και είναι συνεπώς παρεφθαρμένα· ήτοι, το αρχικό-τους περιεχόμενο έτσι όπως είχε δοθεί από το Θεό ήταν διαφορετικό, αλλά οι άνθρωποι παρέφθειραν τα κείμενα στο πέρασμα των αιώνων. Άρα — ισχυρίζονται οι Μουσουλμάνοι — το Κοράνι-τους αντιπροσωπεύει τον αληθινό και άφθαρτο λόγο του Θεού (Αλλάχ). Παρόλο που είναι γεγονός οτι έχουν υπάρξει ορισμένες αλλαγές στα κείμενα της Αγίας Γραφής, καθώς οι αντιγραφείς που τα μετέφεραν ανά τους αιώνες (πριν την εφεύρεση της τυπογραφίας) έκαναν λάθη πάνω στην αντιγραφή-τους, εντούτοις δεν υπάρχει η παραμικρή ένδειξη οτι τα βιβλία του Χριστιανισμού και του Ιουδαϊσμού άλλαξαν εκ θεμελίων, δηλαδή σε τόσο δραστικό βαθμό όσο θα χρειαζόταν για να είναι σωστό το Κοράνι. Μάλλον το αντίθετο συμβαίνει, αν λάβουμε υπόψη τα αρχαιότερα αντίγραφα που υπάρχουν σήμερα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, τα οποία γράφτηκαν πριν από το Κοράνι: συγκρινόμενα μ’ εκείνα, το Κοράνι μοιάζει να είναι σαν καρικατούρα-τους — σαν ο Μωάμεθ, ο συγγραφέας του Κορανίου, να έβαλε γραφείς να καταγράψουν όσα εκείνος θυμόταν από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη από μνήμης, παραλείποντας σημαντικά σημεία, έχοντας μεγάλα κενά στη γνώση-του εκείνων των βιβλίων, και σαν να ήταν αγράμματος, ανίκανος να τα διαβάσει ώστε να φρεσκάρει τη μνήμη-του. (Παρεμπιπτόντως, η αγραμματοσύνη του Μωάμεθ είναι κάτι στο οποίο συμφωνούν οι Μουσουλμάνοι.) Αλλά οι Μουσουλμάνοι πιστεύουν το ακριβώς αντίθετο: οτι το Κοράνι (το μεταγενέστερο) είναι το ορθό κείμενο, ενώ η Βίβλος (το προγενέστερο) είναι το παρεφθαρμένο. Οι Μουσουλάνοι αποτυγχάνουν να αντιληφθούν οτι αυτή είναι απλώς μια άποψή τους, που δεν βασίζεται σε ενδείξεις. Όταν ρωτώνται γιατί το πιστεύουν αυτό, απαντούν οτι η απάντηση βρίσκεται στο ίδιο το Κοράνι· και γιατί είναι το Κοράνι το ορθό κείμενο; Διότι το Κοράνι — λένε — είναι ο λόγος του Αλλάχ, και κάπου εκεί σταματά η συζήτηση. Με άλλα λόγια, η πίστη-τους οτι ο Αλλάχ κατέγραψε το λόγο-του στο Κοράνι είναι πρωταρχική· οτιδήποτε άλλο είναι συνέπεια της πρωταρχικής αυτής πίστης.
Ορίστε και ένα άλλο, αρκετά γνωστό παράδειγμα, της περίπτωσης (2):
Ο θρήσκος άνθρωπος παρατηρεί τα άστρα μια σκοτεινή νύχτα χωρίς φεγγάρι και χωρίς σύννεφα, και — γεμάτος έκσταση από το υπερθέαμα του έναστρου ουρανού — συμπεραίνει οτι μια υπερφυσική δύναμη, συγκεκριμένα ο Θεός, πρέπει να έχει δημιουργήσει όλη αυτή τη μαγεία. Οι θρήσκοι χρησιμοποιούν το δέος, που ο έναστρος ουρανός τους προκαλεί, σαν βάση-τους για το συμπέρασμα οτι μια διάνοια πολύ μεγαλύτερη από την ανθρώπινη πρέπει να ευθύνεται γι’ αυτό που βλέπουν τα μάτια-τους.
Τα στοιχειώδη δεδομένα στην περίπτωση αυτή είναι αυτά που βλέπουν τα μάτια-μας, δηλ. τα αστέρια. Το δέος δεν είναι στοιχειώδες δεδομένο, αλλά μάλλον υποκειμενικό συναίσθημα, που μερικοί άνθρωποι το αισθάνονται, αλλά άλλοι όχι· σε κάθε περίπτωση, το δέος είναι ένα ψυχολογικό φαινόμενο, όχι μέρος του αντικειμενικού κόσμου των δεδομένων που βρίσκεται εκτός-μας. Τέλος, για να φτάσει στο συμπέρασμα οτι ο Θεός πρέπει να είναι ο δημιουργός του σύμπαντος, ο θρήσκος κάνει δύο επιπλέον κρυφές υποθέσεις: (α) οτι κάτι το οποίο επιδεικνύει τάξη και είναι πολύπλοκο (όπως οι αστέρες) μπορεί να δημιουργηθεί μόνο από κάτι που έχει ακόμα μεγαλύτερη τάξη και είναι ακόμα πιο πολύπλοκο, και μάλιστα νοήμον· και (β) οτι η Ύψιστη Νοημοσύνη που δημιούργησε τα αστέρια ταυτίζεται με το Θεό στον οποίο πιστεύουν. Ούτε το (α) ούτε το (β) είναι απαραίτητα αληθινά: το (α) είναι αποδεδειγμένα λάθος, ενώ το (β) είναι ένα λογικό άλμα. Συγκεκριμένα, όσον αφορά στο (α), δομές με μεγαλύτερη τάξη που προέρχονται από δομές με μικρότερη τάξη δημιουργούνται διαρκώς στη φύση. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι οι διάφοροι κρύσταλλοι, που είναι δομές με μεγάλη τάξη, που δημιουργήθηκαν από υλικό που βρισκόταν σε αταξία (μικρότερη τάξη) μέσω εφαρμογής αποκλειστικά φυσικών δυνάμεων, ακολουθώντας αυτούς τους νόμους της φυσικής τους οποίους γνωρίζουμε (βλ. εικόνες που ακολουθούν). Αλλά ακόμα και τα αστέρια δημιουργήθηκαν από διαστρική σκόνη που βρισκόταν σε αταξία, μέσω της εφαρμογής των φυσικών νόμων, όπως είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πλέον. Άρα δεν υπάρχει λόγος να εισάγουμε μια Ύψιστη Νοημοσύνη στο σενάριο της δημιουργίας των άστρων. Στην καλύτερη περίπτωση, μια τέτοια Νοημοσύνη θα μπορούσε να υποτεθεί για να “εξηγηθούν” οι συγκεκριμένοι φυσικοί νόμοι που παρατηρούμε στο σύμπαν· αλλά δεδομένων αυτών των νόμων, οι αστέρες έρχονται σαν φυσιολογική συνέπειά τους. Και όσον αφορά στο (β), ακόμα και αν το σύμπαν-μας σχεδιάστηκε με τους συγκεκριμένους φυσικούς νόμους που γνωρίζουμε έτσι ώστε μια μέρα εμείς οι άνθρωποι να ήταν δυνατό να υπάρξουμε, απλά δεν συνεπάγεται λογικά από πουθενά οτι η Ύψιστη Νοημοσύνη ταυτίζεται με το Θεό στον οποίο πιστεύουν οι περισσότεροι άνθρωποι στον κόσμο (Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι). Θα μπορούσε να πρόκειται για μια Ύψιστη Νοημοσύνη η οποία αρέσκεται στο να δημιουργεί σύμπαντα σε ένα Υπερεργαστήριο, ως μέρος κάποιου πειράματος, αλλά η οποία δεν έχει καμία από τις ιδιότητες που οι πιστοί αποδίδουν στο Θεό (παντοδύναμος, πάνσοφος, πανάγαθος, παντελεήμων, κλπ). Έτσι, ενώ τα πραγματικά δεδομένα είναι αυτά που βλέπουν τα μάτια-μας (τα αστέρια), ο θρήσκος άνθρωπος κάνει κακή χρήση-τους, συμπεραίνοντας ένα αυθαίρετο συμπέρασμα σχετικά με την ύπαρξη της συγκεκριμένης θεότητας στην οποία πιστεύει.
 |
 |
|
| Διάφοροι φυσικοί κρύσταλλοι: πράσινος ασβεστίτης,
λευκός φθορίτης, κύβοι σιδηροπυρίτη, & λευκός νατρόλιθος (μέρος της συλλογής του συγγραφέα). |
Εξαγωνικός κρύσταλλος χιονιού που προσγειώθηκε στο
παρμπρίζ του αυτοκινήτου του συγγραφέα μια κρύα χειμωνιάτηκη μέρα. |
|
|
||
Από τον παραπάνω θεμελιώδη κανόνα έπεται ένας δεύτερος, στον οποίο η επιστήμη και η θρησκεία έρχονται σε μετωπική σύγκρουση:
|
|
|
Πρέπει να είναι αρκετά ξεκάθαρο, ελπίζω, οτι η παραπάνω σύγκρουση κανόνων είναι συνέπεια αυτής που συζητήθηκε προηγουμένως. Αν, από την επιστημονική άποψη, οι παρατηρήσεις (τα δεδομένα) είναι πρωταρχικές κ’ οι πίστεις πρέπει να στηρίζονται στα δεδομένα, τότε έπεται οτι οι πίστεις εξαρτώνται από τα δεδομένα. Άρα καμία πίστη δεν μπορεί να θεωρείται απόλυτη, ή αιώνια, γιατί νεότερα δεδομένα μπορούν να κάνουν την πίστη αμφίβολη στο μέλλον. Αντίθετα, από την άποψη της θρησκείας, εφόσον οι πίστεις είναι πρωταρχικές, αποτελούν τα “αξιώματα” του θρησκευτικού οικοδομήματος πίστης, και σαν αξιώματα δεν μπορούν να εξετάζονται ως προς την αλήθειά τους.
Η ιδέα οτι οι θρησκευτικές πίστεις πρέπει να παραμένουν αναμφισβήτητες έχει κατά καιρούς στοιχίσει την ελευθερία, και ακόμα και τη ζωή σε κάποιους διανοητές. Ανάμεσα στις ιστορικά πολύ γνωστές περιπτώσεις είναι εκείνη του Ιταλού φιλοσόφου Τζιορντάνο Μπρούνο, που κάηκε στην πυρά το 1600, όταν βρέθηκε ένοχος αίρεσης από την Ιερά Εξέταση της Καθολικής Εκκλησίας. Ο Μπρούνο υποστήριζε το ηλιοκεντρικό σύστημα, που αντίφασκε με «το πνεύμα της Αγίας Γραφής», όπως αποφάνθηκαν οι ιεροεξεταστές. Τριαντατρία χρόνια αργότερα, ένας άλλος Ιταλός, ο Γαλιλαίος Γαλιλέι — μια από τις μεγαλύτερες μορφές στο χώρο της επιστήμης — απειλήθηκε με βασανιστήρια για τον ίδιο λόγο και από την ίδια Ιερά Εξέταση, και υποχρεώθηκε να αποκυρήξει τις δοξασίες-του και να παραμείνει σε κατ’ οίκον περιορισμό για το υπόλοιπο της ζωής-του. Σχεδόν 1000 χρόνια νωρίτερα, ο ιδρυτής μιας νέας θρησκείας, ο Μωάμεθ, κατακρεούργησε και βασάνισε μέχρι θανάτου οποιονδήποτε διαφωνούσε μαζί-του ή περιέπαιζε τις πίστεις-του, όπως περιγράφεται στα ιερά Ισλαμικά κείμενα (τις “χαντίθ”). Η μέθοδος του Μωάμεθ για την αντιμετώπιση της διαφωνίας εφαρμόζεται δυστυχώς στις μέρες-μας από τους φανατικούς του Ισλάμ, που δολοφονούν εκείνους που διαφωνούν μαζί-τους ή διατυπώνουν κριτική στη θρησκεία-τους. Γενικά, η ιδέα “θάνατος στη διαφωνία” φαίνεται να είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η θρησκεία αντιμετωπίζει την αντίθετη γνώμη· ένας άλλος, ηπιότερος τρόπος, είναι ο αφορισμός από την Εκκλησία — ιδίως στο Χριστιανισμό.
Ενδιαφέρον έχει επίσης το οτι η ιδέα πως δεν υπάρχουν απόλυτες βεβαιότητες στην επιστήμη δεν γίνεται πάντοτε κατανοητή πλήρως από επιστήμονες που έχουν μόνο επιφανειακό επιστημονικό υπόβαθρο. Για παράδειγμα, ας υποθέσουμε οτι αφήνουμε ελεύθερο ένα αντικείμενο βαρύτερο από τον αέρα, κοντά στην επιφάνεια της Γης. Ποια είναι η βεβαιότητά μας — αποκλείοντας ταχυδακτυλουργικά κόλπα — οτι το αντικείμενο θα πέσει προς τα κάτω; Κάποιος που δεν έχει καλό υπόβαθρο στη φιλοσοφία της επιστήμης μπορεί να απαντήσει οτι έχουμε 100% βεβαιότητα οτι το αντικείμενο θα κατευθυνθεί προς τα κάτω (προς το κέντρο της Γης), λόγω του “νόμου της βαρύτητας” — πιστεύοντας οτι ένας φυσικός “νόμος” είναι αδύνατο να παραβιαστεί. Στην πραγματικότητα όμως δεν επιτρέπεται να έχουμε μια τέτοια απόλυτη βεβαιότητα. Η βεβαιότητά μας είναι εξαιρετικά μεγάλη, υποστηριζόμενη από όλα τα σώματα που πέφτουν προς τα κάτω καθημερινά, όπως και από τα πολύ περισσότερα που απλά μένουν στην επιφάνεια της Γης και δεν εκτινάσσονται έξαφνα προς μια τυχαία κατεύθυνση για να βρεθούν στο διάστημα· και όμως, η βεβαιότητά μας δεν μπορεί — δεν πρέπει — να είναι απόλυτη. Ένας “νόμος” της φυσικής είναι απλώς η προσωρινή-μας συντομογραφία ενός μεγάλου αριθμού παρατηρήσεων (ενός εξαιρετικά μεγάλου αριθμού, προκειμένου για τη βαρύτητα), και σαν τέτοια μπορεί να αποδειχτεί ημιτελής στο μέλλον. Στο κάτω-κάτω, ο ίδιος ο νόμος της βαρύτητας, όπως διατυπώθηκε από το Νεύτωνα, βρέθηκε αργότερα οτι ήταν ημιτελής από τον Αϊνστάιν, ο οποίος τον εξέφρασε με ακριβέστερο τρόπο. Αυτό δεν σημαίνει οτι, σύμφωνα με τον Αϊνστάιν, ένα αντικείμενο που αφήνεται ελεύθερο μπορεί να κινηθεί όχι προς τα κάτω αλλά προς μια άλλη κατεύθυνση· σημαίνει όμως οτι έχουμε μόνο μια “όχι ακόμα διαψευσμένη” μαθηματική παράσταση, που την ονομάζουμε “νόμο” (της βαρύτητας). Θεωρητικά, θα μπορούσε να συμβαίνει οτι κάτω από ορισμένες άγνωστες μέχρι στιγμής συνθήκες, που κανένας δεν έχει βιώσει μέχρι σήμερα, η βαρύτητα μπορεί τοπικά να “αντιστραφεί”, και τα αντικείμενα να κατευθυνθούν μακριά από το κέντρο του ουράνιου σώματος. (Δείτε εδώ μια τέτοια υποθετική κατάσταση.) Κανείς ποτέ δεν μπορεί να είναι απολύτως βέβαιος για οτιδήποτε στην επιστήμη, η οποία είναι μια εμπειρική ενασχόληση, που σημαίνει οτι βασίζεται σε παρατηρήσεις, όχι σε αιώνιους “νόμους”.
Μια τρίτη θεμελιώδης ιδέα έπεται λογικά από τα παραπάνω, και διαφέρει μεταξύ επιστήμης και θρησκείας: η ιδέα αυτή λέει οτι στην επιστήμη πρέπει να επιζητούμε τη διάψευση της όποιας θεωρίας, αντί απλώς την υποστήριξή της από παρατηρήσεις. Αντίθετα, στη θρησκεία, δεν επιζητείται ούτε η υποστήριξη ούτε — πολύ περισσότερο — η διάψευση της πίστης από παρατηρήσεις· η πίστη απλώς είναι δεδομένη, και παραμένει χωρίς αμφισβήτηση. (Όταν υπάρξει αμφισβήτηση από λίγους “εκ των έσω”, τότε οι πολλοί ονομάζουν τους λίγους “αιρετικούς”· όταν δε οι αμφισβητίες είναι έξω από τη δοσμένη θρησκεία, ονομάζονται απλά “άπιστοι”.)
Δεδομένων των παραπάνω παρατηρήσεων σχετικά με τις βασικές αρχές στις οποίες επιστήμη και θρησκεία παίρνουν αντιδιαμετρικές θέσεις, αναρωτιέται κανείς πώς γίνεται μερικοί άνθρωποι — είτε με επιστημονική κατάρτιση, είτε με θεολογική, ή και με τις δύο — να μη βλέπουν σύγκρουση ούτε αλληλοκάλυψη μεταξύ των πεδίων ερεύνης και ενασχόλησης. (Βλ. π.χ. την ιδέα του Gould για τα ΜΑΒΑ — Μη Αλληλοκαλυπτόμενα ΒΑσίλεια — στην §3.1.) Για παράδειγμα, οι θρησκείες κάνουν κάποιους ισχυρισμούς για τη φύση: πώς φτιάχτηκε ο κόσμος, πότε φτιάχτηκε, πώς δημιουργήθηκαν οι άνθρωποι και όλα τα έμβια όντα, κλπ. Οι θρησκείες ξεκινούν από πίστεις σχετικά με τα θέματα αυτά, οι οποίες αποτυπώνονται σε “ιερά βιβλία”. Η επιστήμη κάνει κι αυτή ισχυρισμούς για τη φύση, αλλά ξεκινά από παρατηρήσεις, και φτάνει σε συμπεράσματα που, τουλάχιστον σε μια πρώτη ανάγνωση, μοιάζουν διαφορετικά από εκείνα των θρησκειών. Ορισμένοι θρήσκοι διατείνονται οτι κάποια μέρη της επιστήμης είναι λάθος (π.χ., η θεωρία της εξέλιξης)· άλλοι προσπαθούν να ερμηνεύσουν τα ιερά βιβλία-τους έτσι ώστε να μην αντιφάσκουν με τις επιστημονικές παρατηρήσεις — μια όχι και τόσο εύκολη δουλειά, που δεν έχει καθολικά αποδεκτές λύσεις. Αλλά εφόσον υπάρχει συζήτηση, κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί οτι ένα είδος αντιπαράθεσης υφίσταται. Άλλο παράδειγμα: η θρησκεία ακόμα θεωρείται από πολλούς ως η μόνη αυθεντία στη σφαίρα της ηθικής, καθώς η ιδέα είναι οτι πηγή της ηθικής είναι ο Θεός. Και όμως οι επιστήμονες στην εποχή-μας έχουν αρχίσει να αμφισβητούν τη σοφία αυτής της ιδέας, και ερευνούν για την προέλευση της ηθικής, βρίσκοντάς την αλλού· συγκεκριμένα στη φύση (βλ. §2.1· επίσης, βλ. το βιβλίο του Sam Harris, “The Moral Landscape” [31]). Πώς μπορούμε να αρνηθούμε την ύπαρξη προστριβής στο σημείο αυτό; Ένα τρίτο παράδειγμα αφορά στην έννοια της “ψυχής”, που έχει θεμελιώδη σημασία στις περισσότερες γνωστές θρησκείες. Σύμφωνα με πολλές θρησκείες, οι ψυχές συνεχίζουν να υπάρχουν μετά το θάνατο, ή/και θα κληθούν και πάλι σε μια τελική “Ημέρα της Κρίσεως”, ή θα εισέλθουν και θα ζήσουν σε σώματα διαφορετικών ανθρώπων ή ζώων στο μέλλον, κ.ο.κ. Αλλά η επιστήμη, και συγκεκριμένα η νοολογία, ερευνά την ανθρώπινη νόηση και βρίσκει οτι ένα διαφορετικό “σενάριο” ακούγεται πιο πιστευτό: οτι αυτό που αντιλαμβανόμαστε σαν “ψυχή” είναι μια αναφυόμενη ιδιότητα μιας μοναδικής, αλλά εξαιρετικά πολύπλοκης, αυτοαναφερόμενης έννοιας: της έννοιας του “εγώ”. (Π.χ., βλ. το βιβλίο του Douglas Hofstadter: “I Am a Strange Loop” [29]· επίσης, το έργο Περί Ψυχής του παρόντος συγγραφέα.) Πώς μπορεί να μην υπάρχει σύγκρουση όταν η επιστήμη (κάποια σχετικά πεδία-της, έστω) και οι θρησκείες (σχεδόν όλες) διαφωνούν σε μια τόσο θεμελιώδη ιδέα, όπως περί της φύσης της “ψυχής”;
Νομίζω πως για την άρνηση της ύπαρξης όχι απλώς σύγκρουσης, αλλά συγκρούσεων μεταξύ επιστήμης και θρησκείας απαιτείται να έχουμε παρωπίδες, ή άγνοια, ή και τα δύο. Και το λέω αυτό όχι γιατί η σκέψη-μου είναι διαποτισμένη με πολεμική διάθεση, αλλά γιατί δεν το βρίσκω τίμιο να κλείνω τα μάτια στην ύπαρξη αντικρουόμενων απόψεων και των συνεπαγόμενών τους αντιφάσεων.
4.3.1 Θρησκευτική έλλειψη τιμιότητας: πώς οι Δημιουργιστές παραποιούν τις επιστημονικές θεωρίες
Αυτό το θέμα θα αναπτυχθεί στο μέλλον όπως τα υπόλοιπα, αλλά προς το παρόν ο αναγνώστης μπορεί να παρακολουθήσει μια ιδιαίτερη παρουσίασή του σ’ αυτήν τη σελίδα (στα αγγλικά) από τον ίδιο συγγραφέα.
5. Κίνδυνοι από την επιστήμη
5.1 Είναι η επιστήμη μια άλλη μορφή θρησκείας;
5.2 Ένα πείραμα σκέψης: τί θα συνέβαινε αν η θρησκεία εξαφανιζόταν και παρέμενε η επιστήμη;
Σημειώσεις (κάνοντας κλικ στο (^) επιστρέφετε στο κείμενο)
(^) Μάλιστα, μάλιστα, γνωρίζω: κάποιοι θρήσκοι άνθρωποι πιστεύουν οτι ολόκληρος ο κόσμος δημιουργήθηκε περίπου 10.000 χρόνια πριν. Άλλοι παραδέχονται οτι η Γη δημιουργήθηκε γύρω στα 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια πριν, όπως μας λέει η σύγχρονη επιστήμη, αλλά οτι το είδος-μας έχει ηλικία το πολύ 10.000 έτη· έτσι, δέχονται μεν την επιστήμη όταν δεν τους πολυπειράζει, αλλά την απορρίπτουν όταν πιστεύουν πως τους ενοχλεί. (Είχα μακρόχρονες συζητήσεις με τέτοιους ανθρώπους στο παρελθόν, κ’ έτσι απέκτησα εμπειρία από πρώτο χέρι συζητώντας μ’ εκείνους που δέχονται την επιστήμη επιλεκτικά.) Για εκείνους για τους οποίους οι χρονικοί ορίζοντες του παρελθόντος είναι συρρικνωμένοι στα 10.000 χρόνια... τί μπορώ να πω... θα το ξεπεράσουν. Οι άνθρωποι στο παρελθόν έχουν πιστέψει πολύ πιο απίστευτα πράγματα: οτι η Γη είναι επίπεδη, οτι βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος, οτι ο ουρανός είναι ένας κρυστάλλινος θόλος που συγκρατεί το νερό το «υποκάτω του στερεώματος» από «του ύδατος του επάνω του στερεώματος», του θόλου δηλαδή, και άλλα πολλά. Τελικά η επιστημονική γνώση γίνεται κτήμα και κοινή γνώση του μέσου ανθρώπου, αλλά παίρνει ολόκληρους αιώνες για να συμβεί αυτό.
(^) Μουσουλμάνοι μου έχουν εκφράσει την άποψη οτι ο Αλλάχ του Ισλάμ είναι μια καλύτερα νοούμενη έννοια (“πιο τέλεια”) από το Θεό των Χριστιανών, επειδή ο Αλλάχ δεν έχει φύλο, δεν είναι ούτε Άνδρας ούτε Γυναίκα. Ωραία, μπορεί να είναι αλήθεια οτι ο Αλλάχ δεν έχει φύλο στο νου των Μουσουλμάνων, αλλά αυτό μπορεί να είναι απλή συνέπεια του γεγονότος οτι τα Αραβικά, που είναι η γλώσσα του Κορανίου, όπως επίσης και σχεδόν κάθε άλλη γλώσσα όπου κυριαρχεί η Ισλαμική θρησκεία, δεν έχουν γραμματικό γένος. Έτσι, οι Μουσουλμάνοι δεν χρειάζονται να πουν Αυτός ή Αυτή (ή Του ή Της, κλπ.) όταν αναφέρονται στον Αλλάχ, εφόσον η έννοια “γραμματικό γένος” δεν υπάρχει στις περισσότερες από τις γλώσσες που μιλούν. Αλλά η πλειοψηφία των Χριστιανών μιλά Ινδο-Ευρωπαϊκές γλώσσες, που τυχαίνει να έχουν γραμματικό γένος, υποχρεώνοντας τον ομιλητή να επιλέξει μια προσωπική ή κτητική αντωνυμία με γένος, όπως Του ή Της. (Η επιλογή “Αυτό” για γλώσσες που έχουν ουδέτερο γένος θεωρείται προσβλητική όταν αναφέρεται στο Θεό.) Ειδικά στα Νέα Ελληνικά, ακόμα και τα κύρια ονόματα παίρνουν οριστικό άρθρο με γένος· έτσι, όποιος Μουσουλμάνος μιλά ελληνικά είναι υποχρεωμένος να πει «ο Αλλάχ», βάζοντας το αρσενικό άρθρο, γιατί αν παρέλειπε το άρθρο δεν θα μιλούσε σωστά ελληνικά, κι αν επέλεγε το θηλυκό ή ουδέτερο άρθρο, αυτό θα ήταν ακόμα χειρότερη επιλογή. Το θέμα του φύλου του Θεού λοιπόν είναι ουσιαστικά γλωσσολογικής φύσης, και δεν θα ’πρεπε να θεωρείται λόγος για να κοκκορεύεται κανείς για τη θρησκεία-του.
(^) Πληροφορήθηκα οτι κάποιοι χρησιμοποιούν τη λέξη “θρησκεία” έτσι ώστε να περιλαμβάνει ακόμα και μη-πιστούς. Π.χ. ισχυρίζονται οτι οι άθεοι, κι ακόμα και οι αγνωστικιστές, είναι θρήσκοι, εφόσον έχουν κάποια γνώμη σχετικά με την ύπαρξη, ή την ανυπαρξία, ή ακόμη και την άγνοια περί ύπαρξης, του Θεού. Με άλλα λόγια, είτε σας αρέσει είτε όχι, είστε θρήσκοι. Το κάνουν αυτό χρησιμοποιώντας το δικό-τους ορισμό για την έννοια “θρησκεία”. Σε κάποιους αρέσει να παίζουν το παιχνίδι “ποιος είναι ο ορισμός που δίνεις;” Θα ήθελα να το ξεκαθαρίσω εδώ οτι δεν νομίζω πως η συζήτηση περί ορισμού της έννοιας “θρησκεία” είναι ιδιαίτερα παραγωγική ή διαφωτιστική. Υπάρχουν κάποιοι λεγόμενοι ορισμοί που καταλήγουν να ορίζουν σαν θρήσκους μόνο εκείνους τους ανθρώπους που ανήκουν σ’ ένα συγκεκριμένο δόγμα (π.χ. το Χριστιανισμό). Άλλοι “ορισμοί”, όπως προανέφερα, είναι τόσο γενικοί που αντιμετωπίζουν πρακτικά κάθε σύνολο ιδεών σαν μια θρησκεία. Τί νόημα έχει ένας ορισμός που περιλαμβάνει τα πάντα; Νομίζω πως ο μόνος λόγος ύπαρξης ενός τόσο γενικού “ορισμού” είναι να ικανοποιήσει τον εγωισμό κάποιων πιστών, επιτρέποντάς τους να ισχυριστούν: «Χα! Βλέπετε; Ακόμη κ’ εκείνοι που λένε πως είναι άθρησκοι, στην πραγματικότητα είναι θρήσκοι!» Η ψυχολογία-τους, κατά τη γνώμη-μου, μοιάζει μ’ ενός μικρού παιδιού. Μια πιο λογική άποψη περί ορισμού της θρησκείας περιγράφεται εδώ, όπου δίνεται μια λίστα από κριτήρια προκειμένου να χαρακτηριστεί ένα σύνολο ιδεών σαν “θρησκεία” (βάσει της Εγκυκλοπαίδειας της Φιλοσοφίας), υποδηλώνοντας οτι κάποια από τα συστήματα ιδεών μπορεί να ικανοποιούν μερικά, λίγα, ένα, ή και κανένα από τα κριτήρια. Έτσι, το ερώτημα του αν ένα σύστημα ιδεών ονομάζεται “θρησκεία” μπορεί να μην επιδέχεται απάντηση του τύπου άσπρο-μαύρο.
(^) Πώς το γνωρίζουμε αυτό; Δεν υπάρχουν άμεσες ενδείξεις οτι κανένα άλλο ζώο εκτός από τον άνθρωπο δεν μπορεί να φανταστεί το μακρινό μέλλον, γιατί είναι εξαιρετικά δύσκολο να φτιαχτεί ένα ψυχολογικό πείραμα κατά το οποίο να επαναλαμβάνεται κάποιο γεγονός π.χ. μια φορά κάθε δύο χρόνια, και να εξεταστεί αν κάποιο ζώο έμαθε να αναμένει (δηλ. να προβλέπει) τη μελλοντική εμφάνιση του γεγονότος μετά από κάποιες δεκαετίες εκπαίδευσης. (Ποιος ερευνητής θα μπορούσε να πάρει οικονομική υποστήριξη γι’ αυτού του είδους την ατέρμονη έρευνα! Εντούτοις, αυτό δεν σημαίνει οτι η έρευνα σ’ αυτό το θέμα μέσω διαφορετικής οδού απουσιάζει πλήρως.[23]) Όμως ένα έμμεσο επιχείρημα φαίνεται να είναι πειστικό: τα ζωικά είδη δεν αναπτύσσουν ικανότητες “για πλάκα”, αλλά επειδή υπάρχει κάποια περιβαλλοντική πίεση που τα υποχρεώνει να εξελιχθούν ώστε ν’ αποκτήσουν την ικανότητα και να επιζήσουν παρά την πίεση. (Αυτό ισχύει για κάθε ζωντανό είδος, όχι μόνο για τα ζώα.) Για παράδειγμα, οι καμηλοπαρδάλεις απέκτησαν τους ψηλούς λαιμούς-τους όχι επειδή διασκεδάζουν βλέποντας τον κόσμο “αφ’ υψηλού”, αλλά επειδή η βλάστηση με την οποία τρέφονται στην Αφρικανική σαβάννα περιλαμβάνει κάποια πολύ ψηλά δέντρα, και οι καμηλοπαρδάλεις εξειδικεύτηκαν στο να τρέφονται από κείνα. Τώρα, δεν φαίνεται να υπάρχει κάποιο φυσικό γεγονός που να επαναλαμβάνεται περιοδικά στον πλανήτη-μας με μια περίοδο μεγαλύτερη από ένα έτος και μικρότερη απ’ τη ζωή ενός ζώου, που η αντίληψή της θα έδινε ένα πλεονέκτημα στην επιβίωση του ζώου. Ακόμα και μη-περιοδικά γεγονότα, όπως οι χρονικά τυχαίοι θάνατοι των συγγενών και συντρόφων, δεν φαίνονται να βοηθούν: πώς θα βοηθούνταν στην επιβίωσή του ένα ζώο, και πώς θα άφηνε περισσότερους απογόνους ξέροντας οτι οι σύντροφοί του θα πεθάνουν κάποια ώρα στο μακρυνό μέλλον;
Ιδού ένα υποθετικό συγκεκριμένο παράδειγμα: υπάρχουν κάποια τζιτζίκια, όπως το Magicicada septendecim, που εμφανίζονται μια φορά κάθε 17 χρόνια σε ορισμένα μέρη της Βορείου Αμερικής· αν υπήρχαν κάποιοι εγκεφαλικά προικισμένοι πίθηκοι που να ζούσαν στα μέρη όπου εμφανίζονται αυτά τα τζιτζίκια, και οι πίθηκοι τα τρώγαν, ίσως αυτό να αποτελούσε παράδειγμα περιβαλλοντικής πίεσης για τους πιθήκους που να τους ωθούσε να εξελιχθούν ώστε να αντιλαμβάνονται το μακρυνό μέλλον, με χρονικό ορίζοντα τουλάχιστον 17 ετών· αλλά δεν υπάρχουν άλλοι πίθηκοι εκτός απ’ τους ανθρώπους, ούτε άλλα ντόπια εγκεφαλικά προικισμένα ζώα στο Νέο Κόσμο.
Έτσι, δεν υπάρχει περιβαλλοντική πίεση για να ωθήσει ένα ζώο με αρκετά αναπτυγμένο εγκέφαλο ώστε ν’ αρχίσει να σκέφτεται για το μακρινό μέλλον. Όσο για τους ανθρώπους, πρέπει να έχουμε αναπτύξει την ικανότητά μας να σκεφτόμαστε το μακρινό μέλλον σαν “πρόσθετο δώρο” — αν μπορεί ποτέ να λέγεται δώρο, προκαλώντας-μας το φόβο του θανάτου — επειδή αναπτύξαμε άλλες, πιο θεμελιώδεις νοητικές ικανότητες.
(^) Λέγεται συχνά οτι ο Στάλιν ήταν άθεος. Ναι, αλλά “εκ συρμού”, όχι “εκ πεποιθήσεως”. Ο Στάλιν μας είναι γνωστός όχι επειδή ήταν άθεος, αλλά επειδή ήταν ένας στυγνός στρατιωτικός και πολιτικός αρχηγός, που προκάλεσε μια καλά καταγεγραμμένη γενοκτονία (των Ουκρανών, από λιμό), έστειλε τους πολιτικούς αντιπάλους-του να πεθάνουν σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας στη Σιβηρία, αλλά επίσης έσωσε τη Ρωσία από την κατάκτηση από τους επιτιθέμενους Ναζί κατά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αν ήταν άθεος, αυτό συνέβη γιατί “όφειλε” να ήταν, σαν καλός κομμουνιστής, εφόσον ο κομμουνισμός ήταν στα μαχαίρια με κάθε καθεστηκυία τάξη που υποστήριζε την παλιά Τσαρική Ρωσία — φυσικά και με την Εκκλησία — και καθώς είχε έντονα επηρεαστεί από τον Καρλ Μαρξ, ο οποίος είχε αφορίσει τη θρησκεία ως «το όπιο του λαού». Ως άθεος, ο Στάλιν ήταν εντελώς αστοιχείωτος. Η γνώση-του περί θρησκείας δεν θα μπορούσε να περιλαμβάνει ούτε το 1/100ό από όσα συζητούνται στο παρόν ταπεινό κείμενο, απλούστατα γιατί τα περισσότερα από όσα παρουσιάζονται εδώ ήσαν άγνωστα τότε, έναν αιώνα πριν· και επίσης γιατί ο νεαρός Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι (ο μετέπειτα “Στάλιν”) μετά βίας είχε καιρό κατά τα σχολικά-του χρόνια να εντρυφήσει στις λεπτές φιλοσοφικές αποχρώσεις της θρησκείας και της αθεΐας.
(^) Ή, αν θέλετε, η εξήγηση υπάρχει, αλλά είναι πιθανοθεωρητική, και συνήθως όχι εύκολα κατανοητή απ’ όποιον δεν έχει το κατάλληλο υπόβαθρο. Αν στρίψετε ένα νόμισμα 1.000 φορές, οι πιθανότητες λένε οτι θα πέσει περίπου 500 φορές “κορώνα” και 500 φορές “γράμματα”. Ας πούμε οτι το “κορώνα” είναι το ζητούμενο, δηλ. σας κερνούν ένα γεύμα για κάθε “κορώνα”, ενώ με τα “γράμματα” κερνάτε εσείς ένα γεύμα. Συνολικά, μετά από 1000 στριψίματα του νομίσματος, οι πιθανότητες είναι οτι είτε θα λάβετε ένα μικρό αριθμό γευμάτων (θα είστε λίγο “τυχερός”), είτε οτι θα πληρώσετε ένα μικρό αριθμό γευμάτων (λίγο “άτυχος”). Αλλ’ αν επαναλάβουν το ίδιο πείραμα 1000 άτομα, υπάρχει πιθανότητα σ’ ένα ή δυο απ’ αυτούς να τύχει ένας πολύ μικρός αριθμός από “γράμματα” και όλα τ’ άλλα να έρθουν “κορώνα”: αυτοί θα είναι οι πολύ τυχεροί· παρόμοια, σ’ ένα-δυο άτομα θα τύχει ένας μεγάλος αριθμός από “γράμματα” (οι άτυχοι). Όσο πιο μεγάλο το δείγμα των ατόμων, τόσο πιο μεγάλη η πιθανότητα οτι θα υπάρξει κάποιο πολύ άτυχο άτομο ανάμεσά τους, ίσως κάποιος που θα πρέπει να πληρώσει σε γεύματα πιο πολύ κι απ’ την περιουσία-του. Σε μια κοινότητα 1.000.000 ανθρώπων, εσείς και άλλοι θα μιλούσατε με οίκτο για την ατυχία που χτύπησε το φτωχό συνάνθρωπό σας, και θα προσπαθούσατε μάταια να βρείτε μια εξήγηση με όρους εκτός της θεωρίας των πιθανοτήτων. Αλλά δεν χρειάζεται άλλη εξήγηση. Όλο κι όλο που χρειάζεται να καταλάβει κανείς είναι στοιχειώδεις πιθανότητες, και το πώς τα ζάρια της ζωής τυχαίνει να είναι μερικές φορές πολύ καλά, και μερικές φορές πολύ άσχημα για λίγους ανθρώπους. Η προσοχή-μας συνήθως εστιάζεται σ’ εκείνους τους λίγους, και αγνοούμε τη μάζα των υπόλοιπων με τη λιγότερο εντυπωσιακή — καλή ή κακή — τύχη.
(^) Ο Θεός ήταν καλός για μας φυσικά, τους συγγραφείς της ιστορίας. Τους άλλους, ο Θεός τους εξάλειφε χωρίς δεύτερη προειδοποίηση. Τα ήθη εκείνη την εποχή ήταν τέτοια που οι αρχαίοι Ιουδαίοι δεν έβρισκαν καθόλου προβληματική την ιδέα οτι “ο Θεός-μας μας βοηθά να εξαλείψουμε τη γειτονική φυλή, συμπεριλαμβανομένων και των νεογέννητων βρεφών-τους, τις μητέρες-τους, και τους ηλικιωμένους-τους”. Οπότε απέδιδαν τις αρχαίες γενοκτονικές πράξεις-τους στο Θεό-τους. Η ιδέα οτι ο Θεός δεν μπορεί να είναι τόσο μοχθηρός ώστε να σκοτώνει — ή να βοθάει εμάς να σκοτώνουμε — τους απίστους είναι πολύ πρόσφατη, και δεν την έχουν ενστερνιστεί όλοι οι άνθρωποι στον πλανήτη ακόμα, εφόσον γενοκτονίες στο όνομα κάποιου θεού συνεχίζουν να συμβαίνουν. Περισσότερα για την εξέλιξη της ηθικής σ’ αυτήν την υποενότητα.
(^) Οι μύθοι δημιουργίας των περισσότερων αρχαίων θρησκειών μοιάζουν αφελείς όταν μπαίνουν κάτω από το φακό της λογικής. Για παράδειγμα, ο αρχαιοελληνικός μύθος δημιουργίας μιλάει για ένα πρωταρχικό κενό, στο οποίο υπήρχε μόνο η Νυξ (η Νύχτα), προσωποποιημένη σαν πουλί με μαύρα φτερά. Η Νυξ γέννησε ένα χρυσό αυγό, απ’ το οποίο εκκολάφθηκε ο Έρως, ο θεός της αγάπης, κλπ. κλπ. Όμως ποιος δημιούργησε τη Νύκτα; Από πού μας προέκυψε εκείνη; Παρόμοια, ο μύθος δημιουργίας των αρχαίων Εβραίων (που τον υιοθέτησε ο Χριστιανισμός, και που του έκανε κακή αντιγραφή το Ισλάμ), αρχίζει με το Θεό, που δημιούργησε τον ουρανό και τη γη. Όμως ποιος δημιούργησε το Θεό; Από πού μας προέκυψε εκείνος; Αντίθετα με την κοινή λογική, οι πιστοί του Ιουδαϊσμού και των απογόνων θρησκειών-του δεν φαίνονται να το θεωρούν αυτό ούτε σαν λογική ερώτηση. Τώρα, μπορεί κανείς να νομίσει οτι μόνο ο νους του θρήσκου ανθρώπου πέφτει στην παγίδα να πιστεύει οτι υπάρχει μια πλήρης εξήγηση της δημιουργίας, ενώ στην πραγματικότητα καμιά εξήγηση δεν μπορεί να είναι αυτάρκης (εφόσον κάθε εξηγητικό σύστημα πρέπει να βασίζεται σε κάποιες αρχικές υποθέσεις). Εντούτοις, ακόμα και οι σύγχρονοι επιστήμονες δεν φαίνονται να έχουν ανοσία σ’ αυτό το νοητικό ατόπημα. Οι θεωρητικοί φυσικοί, λόγου χάρη, ψάχνουν την τελική εξίσωση που θα εξηγούσε τα πάντα — μια “θεωρία του παντός”. Όμως πώς θα εξηγούνταν οι ιδιότητες των θεμελιωδών στοιχείων σε μια τέτοια εξίσωση; Αυτό το ερώτημα εξετάζεται περαιτέρω σ’ αυτή τη σελίδα-μου.
(^) Αντιφάσεις υπάρχουν, για παράδειγμα, εκεί όπου τα θρησκευτικά κείμενα δίνουν πληροφορίες που αντιτίθενται στη σύγχρονη επιστήμη. Προβλέποντας την έντονη διαμαρτυρία και απόρριψη αυτής της ιδέας από κάποιους θρήσκους αναγνώστες, θα δώσω μόνο μια σύντομη λίστα τέτοιων αντιφάσεων, αυτοπεριοριζόμενος στη Γένεση της Παλαιάς Διαθήκης, και επισημαίνοντας οτι αυτό που έχει ενδιαφέρον δεν είναι τόσο η ύπαρξη των αντιφάσεων καθαυτό (οι οποίες είναι αναμενόμενες, καθώς τα κείμενα γράφτηκαν από αρχαίους συγγραφείς που τους έλλειπε η σημερινή γνώση), όσο ο ζήλος με τον οποίο ο θρήσκος νους αυτο-τυφλώνεται, όντας σε άρνηση της ύπαρξης των αντιφάσεων, και επινοώντας τις πιο γελοίες και παράλογες “εξηγήσεις” για το γιατί αυτές τελικά δεν αποτελούν αντιφάσεις. Η σύντομη λίστα-μου ακολουθεί:
- Απ’ την αρχή κιόλας, ο Θεός δημιουργεί μερικά πράγματα με λάθος σειρά: συγκεκριμένα, πρώτα τη Γη (Γέν. 1:1-2, πρώτη “ημέρα”) και μετά — πολύ αργότερα — τα άστρα (Γέν. 1:14-15, τέταρτη “ημέρα”), ενώ αποτελεί σήμερα κοινή γνώση οτι άστρα προϋπήρχαν της Γης, του Ήλιου, και του ηλιακού-μας συστήματος για αρκετά δισεκατομμύρια χρόνια.
- Κατά τη δεύτερη “ημέρα”, ο Θεός δημιουργεί το “στερέωμα” (Γέν. 1:6), το οποίο καλεί “Ουρανό” (Γέν. 1:8), με σκοπό να διαχωρίσει τα νερά που ήσαν κάτω από το στερέωμα, από τα νερά που ήσαν πάνω από το στερέωμα (Γέν. 1:7). Η αρχαία Ιουδαϊκή κοσμοθεωρία εδώ είναι καθαρή σαν κρύσταλλο: το στερέωμα/ουρανός είναι ένας θόλος που διαχωρίζει τα νερά από κάτω-του (τις θάλασσες και τους ωκεανούς) από τα νερά από πάνω-του· γιαυτό ο ουρανός είναι γαλάζιος αγαπητοί φίλοι, γιατί υπάρχουν νερά πάνω απ’ το στερέωμα· και όταν βρέχει, προφανώς είναι εκείνα τα νερά που πέφτουν κάτω στη γη (όπως μας βεβαιώνει η ιστορία του κατακλυσμού, Γέν. 7:11, όπου λέγεται οτι άνοιξαν οι κρουνοί του ουρανού). Και όμως αυτή η τόσο προφανής — και χαριτωμένη! — αρχαία θεώρηση του φυσικού κόσμου απορρίπτεται μετά βδελυγμίας, ή στην καλύτερη περίπτωση αγνοείται, από τους ακλόνητους πιστούς της Ιουδαϊκής και Χριστιανικής θρησκείας.
- Ο Θεός δημιουργεί χορτάρι, άλλα φυτά, κι ακόμα και δέντρα με φρούτα (Γέν. 1:11-12, τρίτη “ημέρα”) πριν από τον ήλιο (Γέν. 1:16-17, τέταρτη “ημέρα”). Πώς θα μπορούσαν τα φυτά να επιζήσουν και ν’ αναπτυχθούν για μια ολόκληρη “ημέρα” χωρίς ηλιακό φως, εκτός αν η λεγόμενη “ημέρα” ήταν στην κυριολεξία περίοδος 24 ωρών, ή ένα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα; (Αυτό όμως θα έρχονταν σε αντίθεση με το σύνολο της επιστημονικής γνώσης, αφού γνωρίζουμε οτι ο κόσμος δεν δημιουργήθηκε σε μερικές ημέρες, αλλά σε περίπου 13 δισεκατομμύρια χρόνια.) Ένας θρήσκος φονταμενταλιστής κάποτε μου πρότεινε την “εξήγηση” οτι το φως που έθρεφε τα φυτά κατά την τρίτη ημέρα ήταν το σκόρπιο φως που δημιουργήθηκε την πρώτη ημέρα, που με τη σειρά-του υποτίθεται πως ήταν το φως που δημιουργήθηκε κατά τα πρώτα στάδια της Μεγάλης Έκρηξης του σύμπαντος. Τέτοιου είδους “εξηγήσεις”, παρόλο που ακούγονται εντυπωσιακές στους αδαείς, είναι τελείως αστήρικτες επιστημονικά: τον καιρό που σχηματίζονταν ο πλανήτης-μας, το σκόρπιο φως της Μεγάλης Έκρηξης είχε ήδη μετατραπεί σε ακτινοβολία αόρατη στο γυμνό οφθαλμό, τελείως ακατάλληλη για να προκαλέσει φωτοσύνθεση στους χλωροπλάστες των φυτών.
- Η ίδια η δημιουργία χόρτων, θάμνων, και δέντρων, αντιφάσκει με αυτά που γνωρίζουμε: ο Θεός δεν χρειαζόταν να καταφύγει σ’ ένα θαύμα, και να δημιουργήσει τα φυτά με κάποιον ιδιαίτερο τρόπο, γιατί η φύση έχει έναν πολύ αποτελεσματικό και φυσικό (όχι υπερφυσικό) τρόπο με τον οποίο τα δημιούργησε: τα φυτά εξελίχθηκαν από ζωή βακτηριδιακής φύσης. Σε μερικές χώρες, π.χ. στις Η.Π.Α., οι θρήσκοι φονταμενταλιστές ξοδεύουν απίστευτη ποσότητα ενέργειας προσπαθώντας να καταρρίψουν το επιστημονικά προφανές: το οτι η βιολογική εξέλιξη συνέβει (και συνεχίζει να συμβαίνει). Αυτή η στάση της θρησκείας απέναντι στην επιστήμη έχει παρατηρηθεί επανειλημένα στο παρελθόν, ιδίως όταν η Χριστιανική Εκκλησία έκαιγε ανθρώπους στην πυρά επειδή αντιτίθεντο στο επίσημο δόγμα της Εκκλησίας οτι η Γη είναι στο κέντρο του κόσμου, ενώ ο Ήλιος, η Σελήνη, και τα άλλα σώματα περιφέρονται γύρω απ’ τη Γη. (Πόσες φορές πρέπει να αποδειχτεί οτι η θρησκεία κάνει λάθος πρωτού οι θρήσκοι φονταμενταλιστές να το καταλάβουν επιτέλους οτι ανήκουν στη λάθος κατηγορία ανθρώπων για να διατυπώνουν κρίσεις που αφορούν στο φυσικό κόσμο;)
- Ούτε τα άστρα χρειάζονται κάποιον ιδιαίτερο (θαυματουργό) τρόπο για να δημιουργηθούν· τώρα γνωρίζουμε ακριβώς πώς δημιουργούνται, σύμφωνα με τους νόμους της φυσικής (διαβάστε εδώ πώς). Επίσης, τα άστρα δεν δημιουργήθηκαν μια κ’ έξω κάποια “ημέρα”, όπως το κείμενο της Γενέσεως δηλώνει, αλλά συνέχισαν να δημιουργούνται σ’ όλη τη διάρκεια της “δημιουργίας”, ακατάπαυστα. Τα άστρα συνεχίζουν να δημιουργούνται και σήμερα (ακατάπαυστα), σχεδόν σε κάθε γωνιά του γαλαξία-μας (όπως και σε κάθε γαλαξία), και μπορεί κανείς να δει εντυπωσιακές εικόνες άστρων σε κάθε στάδιο της δημιουργίας-τους, παρμένες από το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble. Έτσι, η ιδέα οτι υπήρξε κάποιος συγκεκριμένος χρόνος κατά τον οποίο δημιουργήθηκαν τα άστρα είναι εκτός πραγματικότητας.
Ένας αναγνώστης εξέφρασε την ένσταση οτι το Εβραϊκό ρήμα που χρησιμοποιείται για το “δημιούργησε” είναι bara´, ένας τύπος οριστικής παρατατικού ενεργητικής φωνής, υποδηλώνοντας έτσι μια πράξη που άρχισε στο παρελθόν και συνεχίζεται ακόμη... ο Θεός συνεχίζει να δημιουργεί (ακόμη και αστέρια), σύμφωνα μ’ αυτόν τον αναγνώστη. Αλλά το πρόβλημα δεν είναι ο χρόνος και η έγκλιση κάποιων ρημάτων της Γενέσεως. Ο αναγνώστης παραβλέπει δύο σημεία: πρώτο, αν ο Θεός δημιούργησε και συνεχίζει να δημιουργεί, τότε τί νόημα έχει να οριοθετείται χρονικά η δημιουργία των άστρων σε μια συγκεκριμένη “ημέρα”, όπως την τέταρτη; Γιατί όχι την πρώτη (όπως θα ταίριαζε πιο πολύ, καθώς απ’ όλα τα γεγονότα που αναφέρονται στη Γένεση 1, η δημιουργία των άστρων είναι μια διαδικασία τόσο αρχαία όσο σχεδόν ολόκληρο το σύμπαν); Και δεύτερο, στ’ αλήθεια ο Θεός δημιουργεί άστρα; Για ποιο λόγο κάποιος που έχει καταλάβει τις φυσικές διεργασίες πίσω απ’ τη δημιουργία των άστρων να πιστεύει οτι τα φτιάχνει ο Θεός; Μήπως πιστεύει κανένας μορφωμένος άνθρωπος σήμερα οτι ο Θεός δημιουργεί τις σταγόνες της βροχής; Όχι, έτσι δεν είναι; Τότε γιατί να δημιουργεί ο Θεός τις “σταγόνες της βαρύτητας”, ή άστρα, όπως κοινά ονομάζονται; Φυσικά, αν δεν ξέρει κανείς αρκετά για τα σύννεφα, το τί είναι, και κάτω από ποιες συνθήκες σχηματίζονται σταγόνες βροχής, μπορεί κανείς να αποδώσει τη βροχή στο Θεό (“Εάν, τότε, στ’ αλήθεια ακολουθήσετε τις εντολές-μου [...] θα δώσω την εποχιακή βροχή στη γη-σας, την πρώιμη βροχή και την όψιμη βροχή [...]” [Δευτ. 11:13–14]). Παρόμοια, σήμερα υπάρχουν πολλοί που δεν έχουν ιδέα πώς σχηματίζονται τα άστρα, κ’ έτσι αποδίδουν τη δημιουργία-τους στο Θεό. Παρακαλώ ας διαβαστεί τουλάχιστον η εξήγηση του πώς δημιουργούνται τα άστρα σ’ αυτή την ενότητα.
- Ο Θεός δημιουργεί τα ζώα μόνο κατά την πέμπτη και έκτη “ημέρα” (Γέν. 1:20-25), ενώ τα φυτά είναι ήδη παρόντα από την τρίτη “ημέρα” (βλ. παραπάνω). Αλλά γνωρίζουμε οτι φυτά και ζώα εξελίχθηκαν ουσιαστικά ταυτόχρονα από μικροβιακής φύσης ζωή: τα φωτοσυνθετικά ευκαρυωτικά (= “με πυρήνα”) κύτταρα σχημάτισαν αποικίες που αποτέλεσαν τους προγόνους των πρώτων φυτών· και σχεδόν κατά την ίδια γεωλογική εποχή, “ζωικά” πρώτιστα (ευκαρυωτικά κύτταρα που ζούσαν επιτιθέμενα και περικλείοντα άλλα κύτταρα) σχημάτισαν αποικίες, τους προγόνους των πρώτων ζώων. Σίγουρα, ο ισχυρισμός οτι μια ολόκληρη “ημέρα” (η τέταρτη) μεσολάβησε μεταξύ φυτών και ζώων (μια ημέρα που, σημειωτέον, περιελάμβανε τη δημιουργία των άστρων, του Ήλιου, και της Σελήνης), έρχεται σε κατευθείαν σύγκρουση με τη σύγχρονη γνώση.
- Ο Θεός δημιουργεί ακόμα και ολόκληρες ομοταξίες ζώων με λάθος σειρά: τα ερπετά δημιουργούνται την έκτη “ημέρα” (Γέν. 1:24-25), αλλά τα πτηνά, που γνωρίζουμε οτι εξελίχθηκαν από τα ερπετά κάποια χρονική εποχή κατά την Ιουράσσια περίοδο, δημιουργούνται την πέμπτη “ημέρα” (Γέν. 1:20-21).
(^) Ένα παράδειγμα σύγχρονης, κι ακόμη κ’ επικίνδυνης θρησκευτικής ανοησίας είναι η θέση της Καθολικής Εκκλησίας οτι αντισυλληπτικά μέσα (προφυλακτικά) δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται, επειδή δρουν ενάντια στην εντολή του Θεού περί πολλαπλασιασμού του ανθρώπινου είδους. Δεν τους πειράζει που αυτή η θρησκευτική οδηγία δρα ως εκτελεστικό απόσπασμα, στέλνοντας ανθρώπους στο θάνατο από AIDS (βλ. περισσότερα σε άλλη υποσημείωση(*)). Οι ανοησίες στο Μουσουλμανικό κόσμο περιλαμβάνουν την (αλλά δεν περιορίζονται στην) αντιμετώπιση των γυναικών, οι οποίες, σε χώρες όπως η Σαουδική Αραβία δεν μπορούν να ψηφίσουν, δεν μπορούν να οδηγήσουν, δεν μπορούν να αποκτήσουν τυπική εκπαίδευση, δεν μπορούν να πάνε έξω από το σπίτι-τους εκτός αν συνοδεύονται από άντρα, όταν καταφέρνουν να βγουν πρέπει να ντυθούν σαν ένα σακί με πατάτες, και τιμωρούνται αυστηρά αν κάποιο σημείο του σώματός-τους αποκαλυφθεί δημόσια· επιπλέον, η μαρτυρία δύο γυναικών στο δικαστήριο ισούται με τη μαρτυρία ενός μόνο άντρα.
(^) Για κάποιο μυστήριο λόγο, υπήρξε ένα φοβερό μπέρδεμα στα νεοελληνικά γραπτά μ’ αυτόν το θεό. Όταν ήμουν μικρός, όλα τα νεοελληνικά βιβλία αναφέρονταν στο θεό του Κάτω Κόσμου σαν “Πλούτωνα”. Από παιδικά βιβλία για τη μυθολογία των Ελλήνων, μέχρι σοβαρά βιβλία για την αρχαιότητα, όλα έλεγαν «ο Πλούτων», ενώ μόνο το βασίλειό του, δηλ. ο Κάτω Κόσμος, αναφερόταν σαν «Άδης». Και όμως, τα κλασικά αρχαία ελληνικά κείμενα αναφέρονται στο θεό μόνο σαν Άδη (και αργότερα στο βασίλειό του με το ίδιο όνομα), ποτέ σαν Πλούτωνα, που ήταν το όνομα που χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι για το θεό αυτό (Pluto, απ’ την ελληνική λέξη “πλούτος”, ευφημισμό του Άδη, ίσως λόγω των μεταλλευμάτων που υπάρχουν στη γη — βλ. εδώ). Γιατί αυτή η σύγχυση; (Μήπως λόγω του τότε ονομαζόμενου “9ου πλανήτη”, του Πλούτωνα, που πρόσφατα έχασε το κύρος του πλανήτη; Οι Έλληνες αστρονόμοι θα έπρεπε να ονομάζουν το ουράνιο αυτό σώμα Άδη, και όχι Πλούτωνα, εφόσον ονομάζουν τον 8ο πλανήτη Ποσειδώνα, και όχι “Νεπτούνιο” ή κάτι τέτοιο.) Χρειάστηκε να ζήσω στο εξωτερικό για ένα διάστημα, και να μάθω οτι οι ξένοι όταν αναφέρονται στον υποχθόνιο θεό των Ελλήνων λένε Hades (Άδης), και όχι Pluto, για να διαπιστώσω τη νεοελληνική σύγχυση. Δεν γνωρίζω αν αυτή η σύγχυση εξακολουθεί ή έχει εξαλειφθεί, και τί μαθαίνουν τώρα τα Ελληνόπουλα.
(^) Αυτού του είδους η χρήση του όρου “διανοουμενισμός” δεν θα πρέπει να συγχέεται με την άλλη, πιο κοινή χρήση, που σημαίνει τον έπαινο της ισχυρά αναπτυγμένης διανόησης, έννοια που συνδέεται έντονα με τον “ελιτισμό”. Αυτό έχει προκαλέσει την εμφάνιση της κίνησης του “αντι-διανοουμενισμού”, που είναι συνώνυμος με το “λαϊκισμό” (egalitarianism). Όλα αυτά είναι άσχετα με την έννοια του ανθρωπολογικού διανοουμενισμού.
(^) Για τους φιλοσόφους, ίσως αυτό να είναι ένα πρόβλημα προς εξέταση. Για τους νοολόγους όμως, επιτρέψτε-μου να διαφωνήσω. Όντας νοολόγος, δεν επιθυμώ να δώσω την εντύπωση οτι αντιδρώ σαν ειδικός που αισθάνεται την ανάγκη να απαντήσει ως τέτοιος ακόμα κι όταν δεν έχει απάντηση, αλλά αυτό το πρόβλημα στη νοολογία είναι πραγματικά στοιχειώδες. Το πρόβλημα αναφύεται μόνον όταν μπερδέψουμε δύο επίπεδα περιγραφής: το λογισμικό (software) με το υλικό (hardware) επίπεδο. Σκεφτείτε τον παραλληλισμό με έναν υπολογιστή. Ένα πρόγραμμα μπορεί να κάνει μια περιφερειακή συσκευή να κινηθεί (π.χ. έναν εκτυπωτή, ένα σκληρό δίσκο), και αν το πρόγραμμα είναι αρκούντως πολύπλοκο, μπορεί να το κάνει αυτό χωρίς να έχει γραφεί από τον προγραμματιστή επί τούτου, δηλαδή προκειμένου να κινήσει τη συσκευή. (Η κεφαλή του σκληρού δίσκου του υπολογιστή-μου κινείται κατά απρόβλεπτα διαστήματα όλη την ώρα, χωρίς τον άμεσο έλεγχό-μου, και οι κινήσεις-της είναι σκόπιμες, όχι τυχαίες.) Πώς μπορεί το άυλο λογισμικό (το πρόγραμμα) να κινεί οτιδήποτε που έχει υλική υπόσταση; Λοιπόν, αν μείνουμε στο επίπεδο του λογισμικού, φυσικά και έχουμε ένα αναπάντητο αίνιγμα. Όμως το λογισμικό που καταφέρνει και προκαλεί την κίνηση έχει ένα υλικό αντίστοιχο: τα πληροφοριακά “μπιτάκια” που είναι υλοποιημένα σαν μηδενικά ή άσοι στη μνήμη του υπολογιστή. Τα μπιτάκια έχουν τόσο λογισμική (0 και 1, αφηρημένα) όσο και υλική υπόσταση (μέσω οποιουδήποτε φυσικού τρόπου υλοποιούνται σ’ ένα τσιπάκι υπολογιστή, ή σ’ έναν οπτικό δίσκο). Τα υλικά μπιτ είναι που κάνουν την περιφερειακή συσκευή του υπολογιστή να κινηθεί, και είναι η οργάνωση αυτών των μπιτ, μαζί με την τροφοδοσία με ηλεκτρική ενέργεια, που κάνουν τη συσκευή να κινείται με τρόπο σκόπιμο, όχι τυχαίο. Παρόμοια, οι σκέψεις έχουν υλικά αντίστοιχα στους νευρώνες του εγκεφάλου, παρόλο που τα νευρωνικά αντίστοιχα είναι ίσως ακόμα λιγότερο προφανή και πιο δυσδιάκριτα από τα υλικά μπιτάκια. Οι νευρώνες είναι που κινούν το βραχίονα ενός ανθρώπου, και η οργάνωσή τους είναι που δίνει στην κίνηση “νόημα”, όπως ερμηνεύεται η κίνηση απ’ την ανθρώπινη σκοπιά.
(^) Ακριβώς το αντίθετο ισχύει: τα βουνά είναι οι “ρυτίδες” του πλανήτη-μας ακριβώς στα σημεία όπου σείεται και τρέμει: στις περιοχές κοντά στα τρέχοντα ή προϊστορικά σεισμικά ρήγματα, όπου οι τεκτονικές πλάκες συναντώνται. Αλλά βλέπετε ο Μωάμεθ και η συνοδεία-του δεν έζησαν στην Αυστραλία ή τη Σιβηρία για να διαπιστώσουν οτι η Γη είναι χωρίς βουνά ακριβώς εκεί όπου οι σεισμοί ουσιαστικά δεν γίνονται ποτέ αντιληπτοί.
(^) Όπως είναι αναμενόμενο, οι περισσότεροι Αμερικανοί δεν φαίνονται να γνωρίζουν την ιδιότητα αυτή της κουλτούρας-τους, αν κρίνω απ’ την προσωπική-μου επαφή μαζί-τους. Μερικά παραδείγματα σκέψης σε όρους μαύρο–άσπρο είναι τα ακόλουθα:
- Υπάρχει το Καλό και το Κακό στον κόσμο. Εμείς είμαστε με το μέρος του Καλού, κ’ έχουμε μερικούς παραδοσιακούς συμμάχους με το μέρος-μας (παρόλο που τους χάνουμε έναν-έναν τελευταία, για άγνωστους λόγους). Όλοι οι άλλοι είναι με το μέρος του Κακού, και τους εκπροσωπεί ο Άξονας του Κακού, αποτελούμενος απ’ τη Βόρεια Κορέα, το Ιράν, και τη Συρία, όπως δήλωσε ο Πρόεδρός μας το 2005. (Η λίστα μπορεί ν’ αλλάζει με την πάροδο του χρόνου, αλλά είναι υποχρεωτικό να υπάρχει κάποια λίστα με Κακούς).
- Ο Πρόεδρός μας το δήλωσε ξεκάθαρα μετά την 11η Σεπτεμβρίου του 2001: «Είτε είστε μαζί-μας, είτε είστε εναντίον-μας!»
- Κάθε άνθρωπος μπορεί να καταχωρηθεί σε μια φυλή: ή θα είναι κανείς Λευκός, ή Μαύρος, ή Ισπανόφωνος, ή Ασιάτης, κλπ. Οπότε μπορούμε πάντα να τσεκάρουμε το κατάλληλο κουτάκι σε φόρμες όπου μας ζητείται να συμπληρώσουμε τη φυλετική-μας προέλευση.
- Κάθε άνθρωπος καταχωρείται σε ένα φύλο: άρρεν, ή θήλυ (οπότε πάλι μπορούμε πάντα να τσεκάρουμε το κατάλληλο κουτάκι). Δεν έχει σημασία που υπάρχουν οι τρανσέξουαλ, που μπορεί να αισθάνονται οτι τα σώματά τους διαφωνούν με το φύλο στο οποίο οι ίδιοι πιστεύουν οτι ανήκουν· ή οι ασέξουαλ, που δεν μπορούν (ή διστάζουν) να εκχωρήσουν στον εαυτό-τους ένα από τα δύο φύλα· ή οι ερμαφρόδιτοι· κ.ά.
- Κάθε ζωντανό πλάσμα, ή έχει ψυχή ή δεν έχει.
- Μετά το θάνατο, η ψυχή πάει ή στον Παράδεισο ή στην Κόλαση.
- Ή κερδίζεις ένα πρωτάθλημα, ή όχι. Κανείς ποτέ δεν θυμάται εκείνους που κατέλαβαν τη δεύτερη ή την τρίτη θέση. Επιπλέον, όταν συμμετέχεις σ’ έναν αγώνα το κάνεις για να νικήσεις, όχι απλώς για τη συμμετοχή. (Τί γελοία ιδέα, «απλώς για τη συμμετοχή»!)
- Στη ζωή υπάρχουν δύο είδη ανθρώπων: οι κερδισμένοι κ’ οι χαμένοι. Ή θα δουλέψεις σκληρά στη ζωή-σου για να είσαι με τους κερδισμένους, ή όχι, οπότε θα γίνεις ένας απ’ τους χαμένους. Εσύ τί θα ήθελες να είσαι παιδί-μου, κερδισμένος ή χαμένος;
Για ένα πιο συγκεκριμένο παράδειγμα, θεωρείστε το εξής: το 2004, ένα 12-χρονο αγόρι στο Οχάιο απέκτησε μετά από δίκη το δικαίωμα να φορά ένα T-shirt στο σχολείο-του που έφερε την επιγραφή: «Η ομοφυλοφιλία είναι αμαρτία, το Ισλάμ ψέμα, η έκτρωση φόνος. Μερικά θέματα είναι απλώς μαύρα ή άσπρα!» (Βλ. [13], σ. 23.) Υπάρχουν κι άλλα παραδείγματα, αλλά το παρόν δεν είναι ένα δοκίμιο περί Αμερικανικής ψυχολογίας, οπότε θα σταματήσω τη λίστα εδώ. Και όχι, δεν απέκτησα τις παραπάνω ιδέες για τους Αμερικανούς «απ’ τα έργα», όπως είπε κάποιος που αλληλογράφησε μαζί-μου. Πρώτο, σπάνια βλέπω έργα· και δεύτερο, απέκτησα τις ιδέες αυτές διά της άμεσης παρατήρησης, έχοντας ζήσει για πάνω από μια δεκαετία στις Η.Π.Α. Εντούτοις, αν είστε Αμερικανός, δεν είναι απαραίτητο να τοποθετηθείτε μέσα στο παραπάνω στερεότυπο. Υπάρχουν πάντα εξαιρέσεις στους κανόνες.
(^) Τοποθέτησα τη λέξη “επιδιώκουν” σε εισαγωγικά επειδή, φυσικά, τα μιμίδια δεν διαθέτουν βούληση· δεν επιδιώκουν στην πραγματικότητα τίποτε, ακριβώς όπως οι ιοί δεν επιδιώκουν τίποτε. Όμως η λειτουργία των ιών τους κάνει να εμφανίζονται σαν να θέλουν να μεταδοθούν και να μολύνουν τους ανθρώπους. Ο ιός δεν έχει εγκέφαλο, είναι ένα μικροσκοπικό “θραύσμα” από DNA. Αλλά η εξέλιξη τελειοποίησε τους ιούς έτσι ώστε, π.χ., κάποιοι απ’ αυτούς μας κάνουν να φταρνιζόμαστε, οπότε μοιάζουν να κάνουν ότι μπορούν για να μεταφέρουν την κατοικία-τους από άτομο σε άτομο (γιατί όποιοι ιοί δεν έκαναν τέτοια κόλπα δεν κατάφεραν να παραμείνουν γύρω-μας — εξαφανίστηκαν μέσω της φυσικής επιλογής). Παρόμοια, ένα μιμίδιο δεν χρειάζεται να σκεφτεί «Θέλω να μεταδοθώ» — δεν μπορεί να σκεφτεί τίποτα. Όμως κάποιο είδος φυσικής επιλογής διατήρησε στο νου-μας εκείνα τα μιμίδια που έχουν επιτυχία στο να μεταδίδονται από νου σε νου. Όσα μιμίδια είναι ανεπιτυχή σ’ αυτό, είναι απόντα από το νου-μας, αφού δεν τα λάβαμε από άλλους. Άρα τα μιμίδια, όπως οι ιοί και τα γονίδια, εμφανίζονται σαν να διαθέτουν βούληση.
(^) Και επειδή ο κόσμος είναι μεγάλος, και στατιστικά κάθε δυνατή παρέκκλιση απ’ το μέσο όρο θα παρατηρηθεί δεδομένου ενός αρκούντως μεγάλου δείγματος, παρακαλώ μη μου γράψετε εφιστώντας την προσοχή-μου στην προσπάθεια κάποιου ανόητου άθεου να οργανώσει μια αποστολή, αν υπάρχει κάποιος τέτοιος. Μη χάνετε το δάσος απ’ τα μάτια-σας, εστιάζοντας την προσοχή-σας στο δέντρο. Μια εξαίρεση δεν καταρρίπτει τον κανόνα, ο οποίος λέει οτι παραδοσιακά οι ιεραπόστολοι είναι θρήσκοι.
(^) Μπορεί να ισχυριστεί κανείς οτι τα κομμουνιστικά καθεστώτα του 20ού αι. θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν σαν οργανώσεις που επιδίωκαν να διαδώσουν την αθεΐα. Υπάρχει ένα ψήγμα αλήθειας, και μπόλικη δόση μη επαφής με την πραγματικότητα σ’ αυτήν την ιδέα. Τα κομμουνιστικά καθεστώτα — και ειδικά η μητρόπολη όλων-τους, η Σοβιετική Ένωση — επιδίωξαν να διαδώσουν τον κομμουνισμό, όχι την αθεΐα. Η τελευταία ήταν μόνο το επίσημο δόγμα, μια αντίδραση προς την οργανωμένη θρησκεία εναντίον της οποίας οι Μπολσεβίκοι στην Τσαρική Ρωσσία είχαν πολεμήσει. Επίσης, οι θεωρητικοί του κομμουνισμού, οι Μαρξ, Έγκελς, και Λένιν, είχαν εκφράσει την απέχθειά τους προς τη θρησκεία, οπότε η αθεΐα είχε υιοθετηθεί σαν κατά κάποιο τρόπο η μόνη δυνατή επίσημη στάση απέναντι στη θρησκεία. Αλλά οι κομμουνιστές δεν οργάνωσαν ποτέ ιεραποστολές στην Αφρική, για παράδειγμα, προσπαθώντας να πείσουν Αφρικανικές φυλές να ενστερνιστούν την αθεΐα. Οπουδήποτε ιδρύθηκαν οι λεγόμενες “λαϊκές δημοκρατίες” τότε στη Αφρική ή την Ασία, η αθεΐα δεν έπαιξε ουσιαστικά κανένα ρόλο, γιατί οι τοπικές φυλές διατήρησαν τις τοπικές θρησκείες-τους. (Άλλωστε τις “λαϊκές δημοκρατίες” τις ίδρυσαν οι φύλαρχοι για να παίρνουν οικονομική ενίσχυση από τη Σοβιετική Ένωση, όχι γιατί είχαν καμιά ιδεολογική σχέση με τον κομμουνισμό.)
(^) Αλλ’ αν οι άθεοι δεν ενδιαφέρονται να διαδώσουν τις ιδέες-τους, τότε τί κάνω εγώ εδωπέρα; Δεν διαδίδω τους “ιούς-μου”; Λοιπόν, δηλώνω ευθαρσώς και με κάθε ειλικρίνεια οτι η διάδοση των ιδεών-μου δεν είναι ο σκοπός της συγγραφής του παρόντος. Αν συμβεί κάποια διάδοση, ζητώ συγνώμη — ερμηνεύστε-την σαν παράπλευρο αποτέλεσμα. Όπως εξήγησα στην εισαγωγή, ο σκοπός-μου είναι να βάλω τις σκέψεις-μου σχετικά με τη θρησκεία σε μια λογική τάξη, σε μια προσπάθεια να γίνει κατανοητό το νοητικό φαινόμενο της θρησκείας. (Επαναλαμβάνω οτι είμαι νοολόγος εξ επαγγέλματος, που ελπίζω εξηγεί το ενδιαφέρον-μου.) Ανέβασα αυτό το κείμενο στο Διαδίκτυο προσδοκώντας να γνωρίσω απόψεις από διάφορες πηγές — τόσο από πιστούς όσο και από άθεους — όχι προσπαθώντας να “προσηλυτίσω” κανέναν κάνοντάς τον άθεο. Προσωπικά βρίσκω την ιδέα του προσηλυτισμού απεχθέστατη.
(^) Κι αυτό είναι πολύ σημαντικό, γιατί η μέτρηση της ηλικίας των απολιθωμάτων και της ηλικίας που συνεπάγονται οι διαφορές στη δομή του DNA είναι δύο ανεξάρτητες μέθοδοι. Όποτε δύο ανεξάρτητες επιστημονικές μέθοδοι συγκλίνουν στο ίδιο πάνω-κάτω αποτέλεσμα, αυτό προσδίδει πολύ μεγαλύτερη σιγουριά στο συμπέρασμα από αυτήν που θα προσέδιδε από μόνη-της η μία απ’ τις δυο μεθόδους.
(^) Εντούτοις, ο Τζο δεν είχε ιδέα για το πραγματικό νούμερο. Πίστευε απλώς οτι δεν ήταν μόνο μερικές χιλιάδες χρόνια, ή μάλλον, πίστευε οτι δεν είχε πρόβλημα με την ηλικία της Γης που ανακοινώνουν οι επιστήμονες. Όταν τον ρώτησα ποια πίστευε πως ήταν η ηλικία της Γης ακριβώς, την εκτίμησε σε μερικές δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Στην επισήμανσή μου οτι είναι στην πραγματικότητα γύρω στα 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια, απάντησε: «Καλά, εντάξει...» — με μια βαρυεστημένη έκφραση στο πρόσωπό του, την οποία ερμήνευσα οτι σήμαινε: «Τί μας νοιάζει τώρα... μερικές δεκάδες χιλιάδες, μερικά δισεκατομμύρια — ποια διαφορά έχει;» Όπως σε κάθε καλό δημιουργιστή, του διέφευγε τελείως οτι ακόμη και για να ξεκινήσει κανείς να βρίσκει δυνατή την εξέλιξη των ειδών, η εξοικείωση με την πραγματική ηλικία της Γης είναι “εκ των ουκ άνευ”.
(^) Δεν είναι μόνο οι θρησκείες που απέτυχαν να μαντέψουν σωστά τον τόπο της προέλευσής μας· υπήρξαν και κάποιες επιστημονικές θεωρίες που δεν ήσαν και πολύ περισσότερο επιτυχείς. Μη έχοντας τις ενδείξεις που συγκεντρώθηκαν πρόσφατα, υπήρχε κατά το 2ο μισό του 20ού αιώνα (και ακόμη εμφανίζεται σε μερικά σχολικά βιβλία) η θεωρία της πολυπεριοχικής εξέλιξης (multiregionalism), σύμφωνα με την οποία ο κάθε τύπος ανθρώπων (Ευρωπαίοι, Ασιάτες, Αφρικανοί, κλπ.) εξελίχθηκε ανεξάρτητα, από προηγούμενους, προγονικούς τύπους ανθρώπων (το είδος Άνθρωπος ο όρθιος), και μέσω διαφυλετικών μίξεων (interbreeding). Όπως αντιλαμβάνομαι τη θεωρία, από την πολυπεριοχική εξέλιξη συνεπάγεται οτι το είδος-μας, Ά. ο σοφός, και το προγονικό είδος Ά. ο όρθιος αποτελούν στην πραγματικότητα ένα και το αυτό είδος! Αλλιώς πώς θα μπορούσαν τα διάφορα άτομα του είδους Ά. ο όρθιος στην Ασία, Αφρική, και Ευρώπη, να εξελιχθούν ανεξάρτητα ακριβώς στο ίδιο ζωικό είδος, το σύγχρονο Ά. ο σοφός; Δεν υπάρχει ούτε ένα άλλο παρόμοιο παράδειγμα εξέλιξης στον κόσμο της βιολογίας. Άρα, είτε εμείς οι άνθρωποι είμαστε κατά κάποιον τρόπο βιολογικά ειδική περίπτωση (ικανοί να εξελιχθούμε ανεξάρτητα στο ίδιο είδος από γεωγραφικά ξεχωριστούς πληθυσμούς ενός προγονικού είδους — ένα σαθρό αξίωμα), ή ο Ά. ο σοφός στην πραγματικότητα δεν είναι ένα νέο είδος αλλά το ίδιο είδος με τον Ά. ο όρθιος, ένα συμπέρασμα που απλώς μεταθέτει το ερώτημα της προέλευσης του είδους-μας πίσω στο χρόνο κατά περίπου 1,5 εκατομμύριο έτη. Πάντως η πολυπεριοχική εξέλιξη δεν υποστηρίζεται επαρκώς πλέον από τις παλαιοανθρωπολογικές και μοριακές-βιολογικές ενδείξεις.[7] [8] [9] [10] [11] [30]
(^) Το βάθος της Ερυθράς Θάλασσας στα Στενά του Μπαμπ ελ Μαντέμπ είναι αρκετά μεγάλο ώστε να εξασφαλίζεται οτι πάντα υπήρξε καλυμένο από νερό. Ποτέ δεν μετατράπηκε σε πέρασμα ξηράς, ακόμα κι όταν το επίπεδο της θάλασσας ήταν στο χαμηλότερο σημείο (π.χ. κατά τις περιόδους παγετώνων, όταν μεγάλη μάζα νερού ήταν συγκεντρωμένη στους πόλους σαν πάγος). Επίσης, γνωρίζουμε οτι το προγονικό-μας είδος Ά. ο όρθιος δεν διέθετε την απαραίτητη δεξιότητα για να φτιάξει σχεδίες και να ταξιδέψει για κάποιο διάστημα στη θάλασσα. Για παράδειγμα, ο Ά. ο όρθιος έφτασε στα νησιά της Ινδονησίας (εξ ου και τα απολιθώματα του “Ανθρώπου της Ιάβας”) επειδή υπήρξαν εποχές κατά τις οποίες το επίπεδο της θάλασσας είχε πέσει, μετατρέποντας πολλά από τα Ινδονησιακά νησιά σε ενωμένα τμήματα ξηράς· έτσι, άτομα του είδους Ά. ο όρθιος μπόρεσαν και περπάτησαν στη στεριά, αλλά ποτέ δεν μπόρεσαν να διασχίσουν τη Θάλασσα του Τιμόρ, που χωρίζει την Ινδονησία από την Αυστραλία, κ’ έχει παραμείνει ανέκαθεν ένα σώμα νερού.
(^) Στην ελληνική βιβλιογραφία μερικές φορές αναγράφονται λανθασμένα ως “Νεάτερνταλ”. Δεν μπορώ να καταλάβω για ποιο λόγο γίνεται αυτό το αναποδογύρισμα του “ντ” με το “τ”, και γιατί δεν το διορθώνουν όσοι το γράφουν έτσι. Στη γερμανική, απ’ όπου προέρχεται ο όρος, η λέξη είναι Neanderthal, και προφέρεται /Νεάντερταλ/, γιατί το “th” στα τωρινά γερμανικά προφέρεται σαν /τ/ (στα πιο παλιά όμως προφέρονταν σαν /θ/). Μάλιστα η λέξη είναι τελικά ελληνικής, ή μάλλον ημι-ελληνικής προέλευσης! Το “thal” σημαίνει “κοιλάδα” στα γερμανικά, και το Neander είναι η γερμανική έκδοση του ονόματος “Νέανδρος”· δηλαδή το Neanderthalmann σημαίνει “άνθρωπος της κοιλάδας του Νεάνδρου”, όπου βρέθηκαν τα πρώτα απολιθώματα που αναγνωρίστηκαν σαν οστά ανθρώπων του Νεάντερταλ.
(^) Χρησιμοποιώ τους όρους “γεωκτήμονες” και “αγρότες” σαν συνώνυμους και με τη γενική έννοια, που περιλαμβάνει και τους κτηνοτρόφους. Παρόμοια, το “αγροτική ανάπτυξη” περιλαμβάνει και την κτηνοτροφία.
(^) Εντούτοις, απλώς και μόνο επειδή οι περισσότεροι άνθρωποι στον κόσμο σήμερα θα απεχθάνονταν να δουν τα σώματα των συγγενών-τους να σπαράσσονται από πτωματοβόρα ζώα, δεν σημαίνει οτι όλοι οι πολιτισμοί στον πλανήτη συμφωνούν. Στο Θιβέτ, για παράδειγμα, ένας παραδοσιακός τρόπος για να απομακρυνθεί το πτώμα είναι να αφεθεί στην ύπαιθρο ώστε να καταναλωθεί από τα όρνεα, μια πρακτική που είναι γνωστή ως “ουράνια ταφή” (προσοχή: ο αναγνώστης πιθανόν να προτιμά να αποφύγει τον προηγούμενο σύνδεσμο αν υποπτεύεται οτι θα αισθανθεί άσχημα διαβάζοντας το εγκυκλοπαιδικό κείμενο [στα αγγλικά]· σε οποιαδήποτε περίπτωση, ας διαβάσει πρώτα την επεξήγηση που ακολουθεί). Αυτή η πρακτική δεν γίνεται χωρίς αιτία, και δεν σημαίνει οτι οι Θιβετιανοί δεν πιστεύουν στη μετά θάνατον ζωή. Ακριβώς επειδή πιστεύουν οτι η ψυχή έχει φύγει από το σώμα, θεωρούν το σώμα σαν ένα άψυχο αντικείμενο, και προτιμούν να επιστραφεί στη φύση απ’ όπου προήλθε. Ιδωμένη υπό την κατάλληλη οπτική, η πρακτική αυτή έχει κάποια λογική, και δεν μπορεί να χαρακτηριστεί απλά σαν “βάρβαρη”. (Οι Θιβετιανοί θα μπορούσαν να σκεφτούν οτι, αντίθετα, η Δυτική πρακτική της ταφής είναι βάρβαρη, για λόγους που δεν χρειάζεται να εξηγήσω αλλά είναι μέσα στις δυνατότητες καθενός να τους σκεφτεί.) Έτσι, βλέπουμε οτι η αποφυγή της ταφής (όπως και της αποτέφρωσης) από κάποιον πολιτισμό δεν σημαίνει οτι του λείπουν οι δοξασίες σχετικά με τη μετά θάνατον ζωή.
(^) Αυτός ο μύθος, που ακούγεται τόσο πολύ σαν κλεψίτυπο αντίγραφο του Κατακλυσμού των Εβραίων, είναι τουλάχιστον τόσο παλιός όσο και ο εβραϊκός μύθος, και δεν είναι δυνατό να πει κανείς ποιος αντέγραψε ποιον. Κατά πάσαν πιθανότητα, κανένας από τους δυο δεν είναι αντίγραφο του άλλου. Οι μυθολογικές ιστορίες ήσαν μιμίδια που περιφέρονταν μεταξύ των αρχαίων πολιτισμών, μέσω των μεταξύ-τους επαφών. Έτσι, η ιστορία του Κατακλυσμού συναντάται στις μυθολογίες αρκετών αρχαίων λαών. Ένας άλλος μύθος Κατακλυσμού, μάλλον προγενέστερος τόσο του εβραϊκού όσο και του ελληνικού, και με πολλές ομοιότητες μαζί-τους, είναι η ιστορία του Ουτ-Ναπιστίμ στο Βαβυλωνιακό έπος του Γκιλγκαμές, γύρω στο 2100 π.Χ.
(^) Μερικοί αναγνώστες μπορεί να έχουν αντιρρήσεις με τη χρήση-μου του όρου “Ισλαμικά έθνη”. Πράγματι, υπάρχουν κάποια έθνη, όπως η Νιγηρία, με πληθυσμό που είναι διαιρεμένος μεταξύ της Ισλαμικής και της Χριστιανικής θρησκείας. Επίσης, υπάρχει ένα έθνος με πληθυσμό κατά μεγάλη πλειοψηφία Μουσουλμανικό, η Τουρκία, όπου η ποινή του θανάτου έχει καταργηθεί (αν και το να κριτικάρει κανείς ανοιχτά τον Αλλάχ, το Κοράνι, ή το Μωάμεθ στην Τουρκία, δεν είναι ακριβώς το σοφότερο πράγμα στον κόσμο). Εντούτοις, στα περισσότερα άλλα έθνη με Μουσουλμανικούς πληθυσμούς, όπως τις Αραβικές χώρες, το Ιράν, το Πακιστάν, κλπ., το να καταφέρεται κανείς εναντίον του Ισλάμ όντως επιφέρει την ποινή του θανάτου (οπότε κανείς δεν το κάνει), και αυτά είναι που εννοώ με τον όρο “Ισλαμικά έθνη”.
(^) Σήμερα, όταν το κάνουν οι άνθρωποι αυτό, ονομάζεται γενοκτονία. Αλλά όταν είναι ο Θεός που το κάνει, τότε ονομάζεται “Θεία Δίκη”.
(^) Γιατί είναι αυτή η ιστορία ηθικά απαράδεκτη, κατά τη γνώμη-μου; Γιατί γίνεται αντιληπτή σαν τρομακτικά φρικιαστική από μερικά παιδιά: καταστρέφει την εμπιστοσύνη που νοιώθουν προς τους γονείς-τους, η οποία δεν έχει παγιωθεί ακόμη μέσω όλων όσων μαθαίνουν για τους γονείς-τους αργότερα στη ζωή. Μιλώ βάσει προσωπικής εμπειρίας: παραδέχομαι οτι μου φάνηκε πολύ δύσκολο να καταπιώ αυτή την ιστορία σαν 7-χρονο αγόρι, την εποχή που την πρωτοδιάβασα, κ’ είμαι βέβαιος οτι δεν ήμουν το μοναδικό παιδί στον κόσμο μ’ αυτή την αντίδραση. Ταυτοποιήθηκα φυσικά με το φτωχό Ισαάκ, και δεν μπορούσα να χωνέψω την ιδέα οτι ένας πατέρας θα μπορούσε να υψώσει ένα μαχαίρι για να σφάξει τον ίδιο το μικρό-του γιο — κι αυτό παρουσιαζόταν σαν πράξη αρετής στο βιβλίο! Αλήθεια, έτσι είναι η αρετή; Να συμφωνήσεις να σφάξεις το παιδί-σου επειδή στο ζήτησε ο Φύρερ της φυλής; Όταν το παιδικό μυαλό είναι ακόμα αλώβητο απ’ τη μόλυνση της θρησκείας, μπορεί ν’ αντιληφθεί αυτή την πράξη έτσι όπως πραγματικά είναι: σαν βασανισμό ενός αδύναμου και κατώτερου (του μικρού Ισαάκ) από έναν ισχυρό και ανώτερο (τον πατέρα Αβραάμ, ή και τον ίδιο το Θεό, εφόσον εκείνος έδωσε αυτή τη φρικώδη εντολή στον Αβραάμ). Αυτή ήταν η πρώτη φορά που αισθάνθηκα οτι υπήρχε κάτι το τελείως σάπιο στο βιβλίο που μου έδωσαν οι γονείς-μου να διαβάσω.
(^) Γενοκτόνος: Γέν. 6:5-8:22, Γέν. 19:12-28, Αριθ. 31:1-10; Ιησ. 6:13-27· μισογύνης: Γέν 19:8, Κριτ. 11:30-40, Κριτ. 19:23-29· διαβολικά ζηλιάρης: Έξδ. 34:14. Αυτά δεν είναι τα μόνα “κοσμητικά επίθετα” που ταιριάζουν στο Θεό της Π.Δ., αλλά δεν θέλω να υποτεθεί οτι υποκινούμαι από κίνητρα μίσους εναντίον της θρησκείας, γιαυτό περιλαμβάνω εδώ μόνον ότι μπορεί αναντίρρητα(*) να αποδωθεί στο Θεό από το βιβλικό κείμενο. (*) “Αναντίρρητα”, μόνο αν ο νους δεν είναι μολυσμένος με τα θρησκευτικά μιμίδια, που έχουν την ικανότητα να κάνουν το μαύρο να φαίνεται άσπρο, και αντιστρόφως — περισσότερα πάνω σ’ αυτό στην §3.3.
(^) Αυτή η πρόταση πρέπει να γίνει κατανοητή σαν εφαρμοζόμενη μόνο στο διαπροσωπικό επίπεδο (μεταξύ ατόμων), και όχι στο διεθνές (μεταξύ εθνών). Για παράδειγμα, την εποχή που γράφτηκε το παρόν, οι Ευρωπαϊκές χώρες (περιλαμβανομένων και κάποιων που φιλοδοξούν να γίνουν μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης) έχουν καταργήσει τη θανατική ποινή· οι Ηνωμένες Πολιτείες, εντούτοις, εκτελούν διαρκώς καταδίκους στο έδαφός τους (οι Η.Π.Α. είναι μεταξύ των πρωταθλητών στις εκτελέσεις, μαζί με την Κίνα, το Ιράν, και τη Βόρεια Κορέα), όπως και μη-Αμερικανούς πολίτες σε άλλα μέρη του κόσμου (π.χ. στο Ιράκ πιο πρόσφατα, με τη δικαιολογία των εχθροπραξιών). Προφανώς ο μέσος Αμερικανός δεν αισθάνεται ανήθικος, ούτε καν υπεύθυνος για τις ανθρώπινες ζωές που χάνονται εξαιτίας των επιθέσεων της χώρας-του εναντίον άλλων εθνών, ή εξαιτίας της ευκολίας με την οποία εκτελούνται οι θανατοποινίτες Αμερικανοί· όμως εφαρμόζει τη σύγχρονη ηθική όταν πρόκειται για τις διαπροσωπικές σχέσεις.
(^) Αυτό δεν σημαίνει οτι κάθε μέλος της κουλτούρας-της πάσχει από υπεροψία. Ασφαλώς υπάρχουν πολλοί ταπεινοί Αμερικανοί, και προσωπικά είχα την ευχαρίστηση να συνάψω σχέσεις με αρκετούς απ’ αυτούς στο παρελθόν, περιλαμβανομένων και κάποιων από τους καλύτερούς μου φίλους. Ο χαρακτηρισμός “υπεροπτική κουλτούρα” πρέπει να ερμηνευτεί με στατιστικό πνεύμα μόνον.
(^) Ονομάζω “κυκλική εξήγηση” την προσπάθεια να εξηγηθεί η ηθικότητα μέσω της ηθικότητας (η δική-μας μέσω εκείνης του Θεού). Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί οτι αυτό δεν αποτελεί κυκλική εξήγηση, εφαρμόζοντας αυστηρά τον ορισμό περί κυκλικότητας. Σύμφωνοι· όμως τότε πρόκειται για λογικά μη ικανοποιητικό, καθόλου πειστικό συλλογισμό. Είναι σαν να προσπαθεί κανείς να εξηγήσει το οτι η γη πότε-πότε τρέμει, μέσω κάποιας υποχθόνιας θεότητας που επίσης τρέμει (π.χ. επειδή φταρνίζεται). Το ερώτημα είναι από πού προέρχεται η ηθική· όχι η ηθική η δική-μας (η ανθρώπινη), αλλά η ηθική γενικά. Όταν μου λένε οτι «η ηθική-μας προέρχεται από το Θεό», μου εξηγούν την προέλευση της ανθρώπινης ηθικής, όχι όμως της ηθικής γενικά, γιατί δεν έχουν ιδέα για ποιο λόγο ο Θεός είναι ηθικός και όχι ανήθικος· το οτι ο Θεός είναι ηθικός το θεωρούν απλώς σαν αξιωματικά δεδομένο.
(^). Εντάξει, σύμφωνοι, υπάρχει επίσης η δυνατότητα ο Θεός να έδειχνε αδιαφορία προς το Κακό ή την απουσία-του, ή να έδειχνε κάποιο μέτριο ενδιαφέρον στην ηθική (όπως ο Δίας, για παράδειγμα), κ.ά. Ο σκοπός-μου εδώ δεν είναι να εξετάσω συστηματικά όλες τις δυνατότητες, αλλά να παρουσιάσω μια εναλλακτική συλλογιστική που είναι διαμετρικά αντίθετη προς την επικρατούσα σήμερα θρησκευτική άποψη, η οποία επιτρέπει μόνο μία δυνατότητα: οτι ο Θεός είναι Αγαθός.
(^) Μερικές φορές είναι δυνατό να αποδείξουμε μαθηματικά κάποιες ιδιότητες (συνήθως τετριμμένες πάντως) χαοτικών συστημάτων, αλλά πολύ πιο συχνά οι αποδείξεις είναι αδύνατες. Σε κάποιες περιπτώσεις έχει αποδειχτεί οτι απόδειξη δεν υπάρχει, άρα λοιπόν δεν είναι απλώς λόγω άγνοιας που δεν μπορούμε να βρούμε μια απόδειξη. Είναι πιθανό η ιδιότητα η οποία με απασχολεί (το αν το είδος Κ θα επιζήσει ή θα εξαφανιστεί) να είναι μια τέτοια τυπική ιδιότητα χαοτικού συστήματος, που να μην έχει απόδειξη, επειδή φέρνει κάπως στο νου το πρόβλημα του “τέλους εκτέλεσης”, ένα διάσημο “μη αποφασιστέο πρόβλημα” (δηλ. που αποδείξιμα δεν έχει απόδειξη) της θεωρίας υπολογισμού στην επιστήμη υπολογιστών. Σε τέτοιες περιπτώσεις, το να συγκεντρωθούν ενδείξεις με την επαναλαμβανόμενη εκτέλεση της προσομοίωσης είναι το επόμενο καλύτερο πράγμα μετά την εύρεση μαθηματικής απόδειξης που μπορεί κανείς να κάνει.
(^) Μπορεί ν’ ακούγεται μη ρεαλιστικό το οτι τα φυτά δεν πεθαίνουν· και όμως δεν είναι. Θα μπορούσα να κάνω κάθε φυτό να διατηρείται σε μια θέση για συγκεκριμένο αριθμό εποχών, μετά να “γεννάει” ένα άλλο φυτό με παρόμοια περιορισμένο χρόνο ζωής σε άλλη (τυχαία) θέση, και μετά να πεθαίνει. Αυτό όμως είναι ισοδύναμο με ένα φυτό που μετακινείται τυχαία στο χώρο. Επειδή και τα ζώα μετακινούνται τυχαία στο χώρο, τελικά δεν κάνει καμία διαφορά αν τα ζώα θα βρουν τα φυτά στην αρχική-τους θέση ή σε κάποια άλλη. Δηλαδή η μετακίνηση φυτών δεν προσθέτει τίποτα το ενδιαφέρον στο σύστημα.
(^) Παραδείγματος χάρη, ο Richard Dawkins ρωτήθηκε ποια κατά τη γνώμη-του είναι η προέλευση της ηθικής, κατά την περίοδο των ερωταποκρίσεων μετά την παρουσίαση του βιβλίου-του Η περί Θεού αυταπάτη, στο Lynchburg της Βιρτζίνια των Η.Π.Α. Αφού πρώτα πρότεινε την πασίγνωστη εξήγησή του περί αλτρουϊσμού, που βασίζεται στην εξέλιξη των γονιδίων (βλ. Το εγωιστικό γονίδιο,[4] κεφάλαια 1 & 10), κατέληξε παραδεχόμενος με ειλικρίνεια: «Δεν γνωρίζω». (Ολόκληρη η διάλεξη βρίσκεται εδώ.) Στο Εγωιστικό γονίδιο διαβάζουμε τα εξής:
«Δεν προτείνω μια ηθική που να βασίζεται στην εξέλιξη. Αυτό που εξηγώ είναι το πώς εξελίχθηκαν τα πράγματα. Δεν περιγράφω το πώς εμείς οι άνθρωποι θα έπρεπε να συμπεριφερόμαστε. [...] Η δική-μου αίσθηση είναι οτι μια ανθρώπινη κοινωνία που θα βασιζόταν απλώς στο γονιδιακό νόμο του καθολικού και ανηλεούς εγωισμού, θα ήταν υπερβολικά δυσάρεστη για να ζήσει κανείς. Αλλά δυστυχώς, όσο και να λυπούμαστε για κάτι, αυτό δεν το κάνει να παύει να ισχύει. [...] Έχετε υπόψη οτι αν επιθυμείτε, όπως εγώ, να χτίσετε μια κοινωνία στην οποία τα άτομα συνεργάζονται πρόθυμα και ανιδιοτελώς για την επίτευξη ενός κοινού αγαθού στόχου, πολύ λίγη βοήθεια μπορείτε να περιμένετε από τη βιολογική φύση. Ας προσπαθήσουμε να διδάξουμε τη γενναιοδωρία και τον αλτρουϊσμό, γιατί γεννιόμαστε εγωιστές.» (σ. 2-3, μετάφραση του συγγραφέα.)
Αντίθετα, πιστεύω πως η βοήθεια για να κατανοήσουμε την προέλευση της ηθικής μπορεί να έρθει ακριβώς από τη βιολογική φύση. Ο Dawkins δεν την είδε γιατί εστίασε στα φύλλα των δέντρων, και του διέφυγε το δάσος.
(^) Το οτι τα είδη συναγωνίζονται μεταξύ-τους και κάποια απ’ αυτά εξαφανίζονται εξαιτίας του συναγωνισμού είναι θέμα υπό συζήτηση μεταξύ βιολόγων, αλλά υπάρχουν κάποιες ενδείξεις υπέρ της καταφατικής απάντησης. Για παράδειγμα, είναι γνωστό οτι τα μαρσιποφόρα θηλαστικά εν γένει δεν τα καταφέρνουν καλά στο συναγωνισμό εναντίον των πλακουντοφόρων (θηλαστικών με πλακούντα). Για το λόγο αυτό τα μαρσιποφόρα έχουν περιοριστεί σχεδόν αποκλειστικά στην απομονωμένη ήπειρο της Αυστραλίας, με λίγες μόνο εξαιρέσεις στη Νότια και Κεντρική Αμερική (και ένα μοναδικό είδος, το opossum, στη Βόρεια Αμερική). Ενδείξεις από απολιθώματα υποδεικνύουν οτι η Νότια Αμερική κατοικούνταν κάποτε μόνο από μαρσιποφόρα θηλαστικά, όταν οι δύο Αμερικές ήσαν αποκομμένες η μια από την άλλη. Εκείνον τον καιρό (μεταξύ 120 και 100 εκατομμύρια έτη πριν), η Νότια Αμερική, η Ανταρκτική, και η Αυστραλία ήσαν όλες ενωμένες, σχηματίζοντας μια γιγαντιαία νότια ήπειρο (ότι είχε απομείνει από την αρχαιότερη και ακόμα μεγαλύτερη ήπειρο, τη Γκοντβάνα), όπου τα μαρσιποφόρα ήσαν τα μόνα θηλαστικά. Αργότερα, όταν ο ισθμός του Παναμά σχηματίστηκε και οι δυο Αμερικές ενώθηκαν, τα πλακουντοφόρα εισέβαλαν στη Νότια Αμερική από το βορρά, και τα μαρσιποφόρα ουσιαστικά εξαφανίστηκαν από το νότο — με ελάχιστα μόνο επιζήσαντα λόγω εξειδίκευσης σε κάποια βιοσυστήματα, συμπεριλαμβανομένου και του opossum, που είναι ένα κατάλοιπο των λιγοστών μαρσιποφόρων της Νότιας Αμερικής που μετανάστευσαν προς τα βόρεια. Φυσικά, τα νοτιοαμερικανικά μαρσιποφόρα δεν εξαφανίστηκαν επειδή έγιναν γεύμα για τα πλακουντοφόρα, αλλά γιατί τα τελευταία έχουν καλύτερες προδιαγραφές για επιβίωση στα ίδια περιβάλλοντα. (Εντωμεταξύ η Αυστραλία είχε ήδη διαχωριστεί από την Ανταρκτική, οπότε τα μαρσιποφόρα-της σώθηκαν από την εισβολή των πλακουντοφόρων.) Έτσι, αυτό που παρατηρούμε είναι μια ολόκληρη βιολογική τάξη να συναγωνίζεται με μια άλλη: η υπο-τάξη Ευθήρια (πλακουντοφόρα θηλαστικά) εναντίον της υπο-τάξης Μεταθήρια (μαρσιποφόρα θηλαστικά). Στο επίπεδο του είδους, όποτε έγινε τεχνητά εισαγωγή πλακουντοφόρων στην Αυστραλία (από Ευρωπαίους εποίκους), όπως λαγών και αλεπούδων, αυτά εκτόπισαν εντελώς τα αντίστοιχα ιθαγενή μαρσιποφόρα είδη, και τώρα αντιμετωπίζονται από τους Αυστραλούς περίπου σαν ζιζάνια. Η “μάχη” αυτή μεταξύ μαρσιποφόρων και πλακουντοφόρων, παρόλο που επιφανειακά δεν φαίνεται να σχετίζεται με την κλοπή και την ηθική, είναι ένα ξεκάθαρο παράδειγμα συναγωνισμού μεταξύ ειδών (ή ακόμη και μεταξύ ταξονομικών κατηγοριών) που μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα την επιβίωση του ενός εις βάρος του άλλου.
(^) Για τον αναγνώστη που τυχόν δεν του είναι οικείο αυτό το θέμα, ας σημειωθεί οτι η Καθολική Εκκλησία αντιτίθεται στη χρήση προφυλακτικών κατά τη σεξουαλική επαφή, καταδικάζοντας έτσι σε θάνατο από AIDS χιλιάδες, αν όχι εκατομμύρια ανθρώπους, κυρίως στην Αφρική και σε άλλα υποανάπτυκτα μέρη. Το σκεπτικό της Καθολικής Εκκλησίας είναι οτι οι άνθρωποι δεν πρέπει να επεμβαίνουν στη θέληση του Θεού, άρα δεν πρέπει να σκοτώνουν τα σπερματοζωάρια, καθένα απ’ τα οποία είναι ένα εν δυνάμει ανθρώπινο ον. Όσο απίστευτο κι αν ακούγεται, η Καθολική Εκκλησία δίνει περισσότερα δικαιώματα στα σπερματοζωάρια από τους πλήρως αναπτυγμένους ενήλικους, παραβλέποντας το γεγονός οτι δεν είναι μόνο τα σπερματοζωάρια, αλλά οποιοδήποτε κύτταρο του ανθρώπινου σώματος που έχει όλη την πληροφορία και τη δυναμική στο DNA-του για να γίνει ανθρώπινο ον. Άρα αν το καλοσκεφτούμε, σύμφωνα με τη λογική της Καθολικής Εκκλησίας, κάθε φορά που ο ποντίφηκας ξύνει το ιερό κεφάλι-του, διαπράττει μια γενοκτονία κολοσσιαίων διαστάσεων.
(^) Χρησιμοποιώ τη λέξη “πίθηκος” για να δηλώσω οποιοδήποτε από τα τέσσερα γνωστά είδη πιθήκων (τυπικά πέντε, μαζί με τον άνθρωπο): τους ουραγκοτάγκους, τους γορίλλες, και τα δύο είδη χιμπαντζήδων: τους κοινούς και τους πυγμαίους (μπονόμπο). Για όλα τα άλλα είδη πρωτευόντων, όπως μπαμπουΐνους, μακάκους, μανδρίλλους, καπουτσίνους, μαρμοσέττες, κλπ., χρησιμοποιώ τη λέξη “μαϊμού”. (Και οι γίββωνες πάνε κάπου μεταξύ μαϊμούς και πιθήκου.) Μεταφράζω δηλαδή το αγγλικό “monkey” σαν “μαϊμού”, και το “ape” σαν “πίθηκος”. Δυστυχώς στην καθομιλουμένη ελληνική δεν κάνουμε διάκριση μεταξύ μαϊμούδων και πιθήκων, ονομάζοντας μερικές φορές μαϊμούδες τους χιμπαντζήδες και πιθήκους τους μπαμπουΐνους. Ωστόσο η διάκριση επιβάλλεται γιατί δεν είναι αυθαίρετη: οι πίθηκοι αποτελούν ξεχωριστό εξελικτικό παρακλάδι, και είναι φυλογενετικά οι κοντινότεροι συγγενείς του ανθρώπου. Επίσης, βιολογικά κ’ εμείς είμαστε πίθηκοι, δεν είμαστε όμως μαϊμούδες!
(^) Τις προάλλες είδα τυχαία ένα βιβλίο στην προθήκη ενός βιβλιοπωλείου, με τίτλο: «Ο άνθρωπος, αυτό το κτήνος». Δεν γνωρίζω το συγγραφέα, αλλά κι ο συγγραφέας προφανώς δεν γνώριζε οτι το να αποκαλέσει «κτήνος» τον άνθρωπο αποτελεί φιλοφρόνηση μάλλον, παρά κατηγορία. Τα πραγματικά κτήνη, τα ζώα δηλαδή, δεν σκοτώνουν παρά μόνο για να ικανοποιήσουν τη βιολογική ανάγκη που λέγεται “ανεύρεση τροφής”. Δεν το κάνουν από σαδισμό, δηλαδή επειδή ευχαριστιούνται βλέποντας ένα άλλο ζώο να αργοπεθαίνει. Αυτό είναι ανθρώπινο “προνόμιο” μόνον. Αν τα ζώα είχαν γλώσσα να μιλήσουν, η χειρότερη βρισιά που θα μπορούσε να εκστομίσει το ένα εναντίον του άλλου θα ήταν: «Άνθρωπε!»
(^) Σημειώστε οτι ακόμη κι ο υπηρέτης του Λευΐτη σώθηκε από τη δοκιμασία, υποθέτω επειδή ήταν αρσενικός, ενώ προτάθηκε να δοθεί η παρθένα κόρη του γέρου άνδρα στην πεινασμένη συμμορία μαζί με την παλλακίδα. Υποπτεύομαι οτι η αρχαία Ιουδαϊκή ιεραρχία σ’ ένα νοικοκυριό ήταν κάπως έτσι: πρώτα ο άνδρας, κύριος του σπιτιού, μετά τα αγόρια, μετά οι αρσενικοί υπηρέτες, ακολουθούμενοι από τις συζύγους, τα κορίτσια, τις υπηρέτριες και παλλακίδες, τα γαϊδούρια, και τα βόδια. (Μόνο που δεν είμαι βέβαιος για το αν τα αρσενικά γαϊδούρια και βόδια θα άξιζαν λιγότερο από τις συζύγους και την άλλη θηλυκή ιδιοκτησία του νοικοκυριού.)
(^) Με άλλα λόγια, ο Αλλάχ μοιάζει να δίνει την ακόλουθη αυτο-αναιρούμενη εντολή: από τη μια μεριά, «μην υπερβαίνετε τα όρια», δηλαδή μην κάνετε αντίποινα που είναι σκληρότερα από το κακό που σας έκαναν οι εχθροί-σας· και από την άλλη, «σκοτώστε-τους όπου τους βρείτε [γιατί] ο διωγμός είναι χειρότερος από το φόνο.» Αλήθεια; Είναι ο διωγμός χειρότερος από το φόνο; Εσείς τί θα προτιμούσατε, να υποστείτε διωγμό, ή να σας δολοφονήσουν; Πάω στοίχημα οτι κάθε λογικός άνθρωπος θα προτιμούσε να ζήσει, έστω και υπό καθεστώς διωγμού, παρά να δολοφονηθεί. Άρα, είτε ο Αλλάχ έκανε την απίστευτα ηλίθια δήλωση οτι «ο διωγμός είναι χειρότερος από το φόνο», είτε τη δήλωση αυτή την έκανε ο αγράμματος “προφήτης”, ο ιδρυτής του Ισλάμ. Στη μεν πρώτη περίπτωση, ο Αλλάχ φαίνεται να αντιβαίνει στην κοινή λογική, οπότε αποδεικνύεται κουτότερος από τον κουτότερο άνθρωπο. Στη δε δεύτερη περίπτωση, ο Μωάμεθ κάνει ένα βλακώδες λάθος, εφόσον σχεδόν όλοι θα προτιμούσαν να ζήσουν παρά να πεθάνουν· επομένως ο φόνος είναι χειρότερος από το διωγμό, επομένως ο Μουσουλμάνος που σκοτώνει τον εχθρό-του στον πόλεμο πράγματι υπερβαίνει τα όρια, αντίθετα από την Κορανική εντολή της παραγράφου 2:190.
(^) Αν αυτό το “επιχείρημα” δεν μου είχε τεθεί σε συζήτηση με κάποιον, δεν θα το ανέφερα καν σαν άξιο λόγου. Και όμως, κάποιος το υποστήριξε στα σοβαρά! Αυτή η σκέψη μοιάζει με το εξής: είναι σαν να στέκεται ας πούμε ο “Ρασίντ” εμπρός σ’ έναν καθρέφτη, φορώντας πανάθλια ρούχα, ξεσκισμένα, γεμάτα βρώμικα σημάδια, και να του λέτε: «Κοίτα τον εαυτό-σου στον καθρέφτη Ρασίντ: είσαι γεμάτος βρωμιές!» Κ’ εκείνος να εξίσταται, αντιγυρίζοντάς σας το εξής: «Ναι αλλά δεν βλέπεις οτι στα ρούχα-μου υπάρχουν κ’ ένα σωρό καθαρά σημεία; Γιατί δεν παίρνεις υπόψη-σου τα καθαρά σημεία και λες πως τα ρούχα-μου είναι βρώμικα;»
(^) Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το οτι η αγγλική χρησιμοποιεί τη λέξη “men” (που πολύ πιο συχνά σημαίνει “άνδρες” παρά “άνθρωποι”) στο “όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι”. Αυτό δεν ενόχλησε και πολύ τους περισσότερους γηγενείς ομιλητές της αγγλικής μέχρι πρόσφατα, οπότε και η πολιτική ορθότητα συνέστησε τη χρήση του “people”, ή “humans” (“άνθρωποι”) αντί για το “men”, ώστε να μην παρανοείται η φράση και αποκλείεται το μισό του ανθρώπινου πληθυσμού. Αλλά και πάλι, πολλοί ομιλητές της αγγλικής δεν βλέπουν κάποιο πρόβλημα στο “all men are equal”, επιμένοντας οτι η λέξη “man” (“άνδρας”) σ’ αυτή την περίπτωση αντιπροσωπεύει όλους τους ανθρώπους. Αλήθεια; τότε γιατί να μη χρησιμοποιείται το “woman” (“γυναίκα”) για ν’ αντιπροσωπεύει όλους τους ανθρώπους; Αν είστε άντρας, πώς θα σας ακούγονταν το παρακάτω σαν απόφθεγμα: “all women are equal” (“όλες οι γυναίκες είναι ίσες”), αν σας έλεγαν οτι σ’ αυτή την περίπτωση το “woman” σημαίνει “άνθρωποι”;
(^) Ο Κοινωνικός Δαρβινισμός είναι η λανθασμένη εφαρμογή των βιολογικών (Δαρβινικών) αρχών στις ανθρώπινες κοινωνίες. Η μόνη-του σχέση με τον πραγματικό Δαρβινισμό (δηλ. με τη βιολογική εξέλιξη μέσω φυσικής επιλογής) είναι η κλοπή και χρήση του ονόματος του Δαρβίνου στον τίτλο-του, καθώς οι αρχές-του δεν είναι βιολογικές (φυσικές), αλλά ανθρώπινες επινοήσεις, που υπηρετούν τις ανάγκες συγκεκριμένων ιδεολογιών (συνήθως φασιστικών), και που συγκρούονται με τις αρχές της βιολογίας σε πολλά σημεία (βλ. αυτό το άρθρο στη Wikipedia για περισσότερες λεπτομέρειες).
(^) Έβαλα την “καρδιά” σε εισαγωγικά για να αποφύγω τυχόν σύγχυση με την πραγματική καρδιά, που δεν είναι τίποτ’ άλλο από μια αντλία του αίματος. Ελπίζω να είναι κατανοητό απ’ όλους τους αναγνώστες οτι όταν λέμε “νοιώσε-το με την καρδιά-σου”, εννοούμε “νοιώσε-το μ’ εκείνο το τμήμα του εγκεφάλου-σου που ασχολείται με τα συναισθήματα”. Η πραγματική καρδιά δεν έχει καμιά σχέση με τα συναισθήματα. Απλά, όταν δημιουργούνται κάποια συναισθήματα, όπως θυμός, φόβος, ξαφνικός έρωτας, κ.ά., δημιουργείται απότομα μεγάλη δραστηριότητα σε κάποιες περιοχές του εγκεφάλου, οι οποίες έτσι απαιτούν περισσότερο οξυγόνο, και γρήγορα· το επιπλέον οξυγόνο μπορεί να μεταφερθεί εκεί μόνο μέσω μεγαλύτερης ποσότητας αίματος που φτάνει στον εγκέφαλο ανά μονάδα χρόνου, που επιτυγχάνεται μέσω των ταχύτερων χτύπων της καρδιάς. Έτσι, οι ισχυρές εγκεφαλικές συγκινήσεις προκαλούν το οικείο-μας “καρδιοχτύπημα”, ή “χτυποκάρδι”, που είναι ο λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι, από την αρχαιότητα ακόμη, απέδωσαν τα συναισθήματα στην αντλία του αίματος.
(^) Είναι κωμικό μόνο για τα Δυτικά στάνταρ γνώσης, αν κάποιος που μεγάλωσε με το Δυτικό πολιτισμό πιστεύει κάτι τέτοιο με ειλικρίνεια. Κάποτε ένας καθηγητής-μου μου είπε οτι όταν υπηρετούσε σε ένα ειρηνευτικό σώμα στην Αφρική, συνάντησε φυλές των οποίων τα μέλη πίστευαν οτι η Γη είναι επίπεδη. Αυτό δεν είναι κωμικό. Δεν είναι ούτε καν “τραγικό”, αν οι άνθρωποι εκείνοι ζουν ευτυχισμένα τη ζωή-τους. Απλούστατα, με τα δεδομένα που έχουν στη διάθεσή τους δεν έχουν κανένα λόγο να πιστεύουν οτι η Γη δεν είναι επίπεδη. Οι απόψεις αρχίζουν να γίνονται γελοίες, πλησιάζοντας την κωμικότητα, όταν έχουμε συγκεντρώσει αρκετή γνώση, και συλλέξει αρκετές ενδείξεις από ανεξάρτητες πηγές, που υποστηρίζουν την αντίθετη άποψη.
(^) Ο
Jaynes υποστήριξε (βλ. [28]) οτι οι αρχαίοι
λαοί, πριν από περίπου 3.000 χρόνια,
δεν μπορούσαν να καταλάβουν οτι η
εσωτερική φωνή των σκέψεών τους
ήταν δική-τους, επειδή το δεξί τμήμα
του εγκεφάλου-τους δημιουργούσε
φωνές που άκουγε το αριστερό τμήμα,
χωρίς το τελευταίο να μπορεί να
καταλάβει οτι αυτές οι φωνές δεν
έρχονταν από κάποια εξωτερική πηγή.
Αυτό συνέβαινε γιατί, σύμφωνα με
τον Jaynes, ο ανθρώπινος νους ήταν
χωρισμένος στα δύο, σε μια “διθάλαμη”
κατάσταση (ενώ σήμερα ο νους του
ανθρώπου βρίσκεται υποτίθεται σε “μονοθάλαμη”
κατάσταση). Ο Jaynes φέρνει ενδείξεις
από τη λογοτεχνία: π.χ. στα έπη του
Ομήρου, ο ποιητής ζητά από τη Μούσα
να του τραγουδήσει, και παρόλο που
σήμερα οι περισσότεροι
αντιλαμβάνονται τη “Μούσα” σαν
μια απλή προσωποποίηση της
έμπνευσης του αρχαίου βάρδου, ο Jaynes
υποστήριξε οτι οι αρχαίοι
πραγματικά άκουγαν μια φωνή — που
απέδιδαν σε κάποια Μούσα — να τους
τραγουδάει τα ποιήματα. Λέει οτι
άλλες ενδείξεις βρίσκονται σε
εδάφια της Παλαιάς Διαθήκης στα
οποία αρχαίοι θρηνούν για το
γεγονός οτι οι θεοί, που τους
μιλούσαν έως τότε, τώρα παρέμεναν
σιωπηλοί· το οποίο ο Jaynes ερμηνεύει
λέγοντας οτι οι νόες των ανθρώπων
εκείνων περνούσαν από τη διθάλαμη
στη μονοθάλαμη κατάσταση. Στην
Ιλιάδα, και σε ολόκληρα εδάφια της
Παλαιάς Διαθήκης, δεν υπάρχει καμιά
υπόνοια οτι συνέβαινε στους
ανθρώπους οτιδήποτε που έμοιαζε με
νοητική ενδοσκόπηση (αυτο-εξέταση
του εαυτού). Από τέτοιες
παρατηρήσεις ο Jaynes συμπέρανε οτι οι
αρχαίοι λαοί στη διθάλαμη
κατάσταση του νου δεν είχαν
συνείδηση!
Αυτή είναι η πιο παλαβή θεωρία περί
συνείδησης που έχω ακούσει ποτέ-μου.
Πρώτον, από πού κι ως πού η
ικανότητα για ενδοσκόπηση
καθορίζει την ύπαρξη συνείδησης;
Σύμφωνα με τον Douglas
Hofstadter,[29]
η συνείδηση είναι παρούσα, έστω και
κατά το ελάχιστο, όταν το άτομο (που
μπορεί να είναι ένα νήπιο, ή κ’ ένα
ζώο) έχει την ικανότητα να διαθέτει
ένα εσωτερικό (νοητικό) σύμβολο που
αντιπροσωπεύει την έννοια “ο
εαυτός-μου”. Μπορεί να πρόκειται
για μια “μικρή συνείδηση” αν το
σύμβολο-εαυτός είναι πενιχρά
συνδεδεμένο με άλλα σύμβολα· ή για
μια “μεγάλη συνείδηση” αν το
σύμβολο-εαυτός είναι πλούσια
συνδεδεμένο· και βέβαια όλοι οι
ενδιάμεσοι βαθμοί συνείδησης είναι
δυνατοί. Έτσι, η συνείδηση έχει
κάποιο σθένος σύμφωνα με τον Hofstadter (και
συμφωνώ απόλυτα μαζί-του), δεν είναι
ένα φαινόμενο του τύπου “όλα ή
τίποτα”, που κάνει τους ανθρώπους ή
πλήρως συνειδητοποιημένους ή ζόμπι!
Αλλά βάζοντας στην άκρη το μπέρδεμα
του Jaynes με τη συνείδηση, ακόμα κ’ η
ιδέα-του οτι αν οι άνθρωποι άκουγαν
φωνές απ’ το πουθενά τότε θα τις
απέδιδαν σ’ ένα θεό, ή θεούς, μου
φαίνεται κουτή. Πρώτο, όταν ακούω
την εσωτερική φωνή-μου καθώς
σκέφτομαι, πάντοτε μου φαίνεται
αρσενική (αν κι όχι ακριβώς με τη
χροιά της πραγματικής φωνής-μου),
ποτέ δεν ακούω μια γυναίκα να μου
μιλάει! Άρα ποτέ δεν θα απέδιδα την
εσωτερική-μου φωνή σε μια θεά.
Επομένως πώς θα μπορούσαν οι άντρες
να πιστεύουν στην ύπαρξη κάποιας
θεάς, κ’ οι γυναίκες στην ύπαρξη
κάποιου θεού; (Ας μη μιλήσουμε για
τα παιδιά, που θα έπρεπε να
πιστεύουν μόνο στην ύπαρξη θεών
παιδικής ηλικίας.) Δεύτερο, και πιο
σημαντικό, ποτέ δεν ακούω τη φωνή
εκείνη να προφέρει πλήρεις
προτάσεις. Σχεδόν πάντα σταματάει
στο μέσον μιας σκέψης, γυρίζει πίσω,
ξαναλέει το ίδιο πράμα, διστάζει,
αλλάζει γνώμη... Αν επρόκειτο να
πιστέψω οτι αυτή είναι η φωνή
κάποιου θεού που μου μιλάει, τότε θα
συμπέραινα οτι αυτός ο θεός
ψευδίζει, κ’ επιπλέον οτι είναι
τελείως βλάκας, γιατί ποτέ δεν
καταφέρνει να ολοκληρώσει μια
συντακτικά σωστή πρόταση. Και τρίτο,
αν ο Jaynes είχε δίκιο, θα έπρεπε να
υπάρχουν άνθρωποι σήμερα — ίσως σε
απομονωμένες κοινωνίες κυνηγών-συλλεκτών
— οι οποίοι να διατηρούν την παλιά
“διθάλαμη” κατάσταση νοητικής
λειτουργίας, αφού κανείς λογικός
άνθρωπος δεν μπορεί να πιστέψει οτι
ολόκληρος ο κόσμος άλλαξε προς τη
μονοθάλαμη κατάσταση, ως δια
μαγείας, 3.000 χρόνια πριν. (Ποια
ακριβώς ήταν η αιτία αυτής της
κοσμογονικής αλλαγής;) Για ποιο
λόγο ποτέ κανένας ανθρωπολόγος δεν
έχει ανακαλύψει τέτοιες κοινωνίες,
που τα μέλη-τους να ισχυρίζονται
οτι ακούνε φωνές; Και όμως, ο Jaynes
έγραψε ολόκληρο βιβλίο πάνω σ’
αυτή την ιδέα, και κατόρθωσε να το
εκδώσει.
Βιβλιογραφία (κατά σειρά αναφοράς στο κείμενο· κάνοντας κλικ στον αριθμό πηγαίνετε στο πρώτο σημείο όπου γίνεται η αναφορά)
[1] De Waal, Frans. (2006). Primates and Philosophers: how morality evolved. Princeton University Press.
[2] Hauser, Marc. (2006). Moral Minds: How Nature Designed Our Universal Sense of Right and Wrong. Ecco/Harper Collins Publishers.
[3] Boyer, Pascal. (2001). Religion Explained: The Evolutionary Origins of Religious Thought. Basic Books.
[4] Dawkins, Richard. (1989). The Selfish Gene. Oxford University Press.
[5] Blackmore, Susan. (1999). The Meme Machine. Oxford University Press.
[6] Dennett, Daniel C. (2006). Breaking the Spell: Religion as a Natural Phenomenon. Viking.
[7] Lewin, Roger. (1999). Human Evolution: An Illustrated Introduction. Blackwell Science.
[8] Leakey, Richard. (1994). The Origin of Humankind. Basic Books.
[9] Olson, Steve. (2002). Mapping Human History: Genes, Race, and Our Common Origins. Mariner.
[10] Cowen, Richard. (1995). History of Life. Blackwell Science.
[11] Diamond, Jared. (2006). The Third Chimpanzee: The Evolution and Future of the Human Animal. Harper Perennial.
[12] Diamond, Jared. (1997). Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies. Norton.
[13] Dawkins, Richard. (2006). The God Delusion. Bantam.
[14] Wilson, David Sloan. (2003). Darwin’s Cathedral: Evolution, Religion, and the Nature of Society. University of Chicago Press.
[15] Church, R. M. (1959). Emotional Reactions of Rats to the Pain of Others, in Journal of Comparative and Physiological Psychology. 52: 132–134.
[16] Wechkin, S., Masserman, J. H., and Terris, W. (1964). Shock to a conspecific as an aversive stimulus, in Psychonomic Science. 1:47–48.
[17] Masserman, J. H., Wechkin, M. S., and Terris, W. (1964). Altruistic Behavior in Rhesus Monkeys, in American Journal of Psychiatry. 121: 584–585.
[18] O’Connell, S. M. (1995). Empathy in chimpanzees: Evidence for Theory of Mind? in Primates. 36: 397–410.
[19] De Waal, Frans. (1997). Bonobo: The Forgotten Ape. Berkley, CA: University of California Press.
[20] Kagan, J. (2000). Human morality is distinctive, in Journal of Consciousness Studies. 7: 46–48.
[21] Goodall, Jane V. (1990). Through a Window: My Thirty Years with the Chimpanzees of Gombe. Boston: Houghton Mifflin.
[22] Wells, Herbert George. (1902). Anticipations of the Reaction of Mechanical and Scientific Progress upon Human life and Thought. London: Chapman & Hall.
[23] Roberts, W. A. (2002). “Are animals stuck in time?” Psychological Bulletin, 128: 473–489.
[24] Dennett, Daniel C. (1995). Darwin’s Dangerous Idea: Evolution and the Meanings of Life. Allen Lane, the Penguin Press.
[25] Gould, Stephen Jay. (1999). Rocks of Ages: Science and Religion in the Fullness of Life. Ballantine.
[26] Begley, Sharon. (2001). “Religion and the Brain: In the new field of ‘neurotheology,’ scientists seek the biological basis of spirituality. Is God all in our heads?” Newsweek, May 7, 2001.
[27] Ramachandran, V. S., and Blakeslee, Sandra. (1998). Phantoms in the Brain: Probing the Mysteries of the Human Mind. HarperCollins.
[28] Jaynes, Julian (1976). The Origin of Consciousness in the Breakdown of the Bicameral Mind. New York: Houghton Mifflin.
[29] Hofstadter, Douglas (2007). I Am a Strange Loop. New York: Basic Books.
[30] Dawkins, Richard (2004). The Ancestor’s Tale. New York: Houghton Mifflin.
[31] Harris, Sam (2010). The Moral Landscape: How Science Can Determine Human Values. New York: Free Press.
[32] Ηροδότου (5ος αι. π.Χ.). Ιστορίαι, Βιβλίο 1 (Κλειώ) §10. Βλ. π.χ.: Loeb Classical Library, Harvard, 1992.